Ұлы Жібек жолы туралы 10 мәлімет
Шығыс пен Батысты байланыстыратын үлкен сауда бағыттарының бірі Ұлы Жібек жолы туралы танымдық деректер ұсынады.
Ұлы Жібек жолы десе көз алдыңа күн астында күйіп тұрған алып шөл далалар, аяғы көрінбейтін қымбат жүктері бар керуендер, мыңдаған шақырым жол жүріп өткен саудагерлер, алдындағы мақсатына жету үшін шөлдаладан да өтуге дайын көпестер елестейді. Жол барысында жаңа қалалар пайда болып, ескілерінің тас талқаны шықты. Ұзындығы 12 мың шақырым болатын Ұлы Жібек жолының сауда керуендерінің бір бағыты Қазақстанның оңтүстік аумағы арқылы өткен.
Керуендер өтетін шаң басқан жолдар арқылы қымбат маталар, асыл тастар, алтын мен күмістен жасалған заттар, экзотикалық жануарлар тасымалданды. Ұлы Жібек жолы Шығыс пен Батысты байланыстырып, қалалардың тіпті жаңа мемлекеттердің пайда болуына өзіндік септігін тигізген. Талай тарихи орындардың әлемге танылуына әсер болған, теңдесі жоқ сауда маршруты. Оны сауда жолы ғана емес, екі алпауыт цивилизация арасындағы мәдени экономикалық көпір деп айтуға толық негіз бар. Жібек жолының тарихы біздің заманымызға дейін 138 жылдан бастау алады. Сол жылы Қытай императоры Батыс жаққа сауда жасайтын серіктестерді іздеу үшін арнайы дипломатиялық керуенді жіберген болатын. Оған қатысқандар Қытайдан Орталық Азияға тікелей жүріп өткен.
Наурыз мерекесі туралы қызықты мәліметтер
Дәл осы жолмен батысқа қарай барлық керуендер жүретін болған. Уақыт өте келе Орталық Азия мен Қытай арасындағы сауда-саттық нығайды. Қытайдан шыққан керуендер солтүстік Тянь-Шань тауларына бағыт алып, Орталық Азияны кесіп өтіп, ары қарай Подсамудария, Хорасан арқылы Месапатамимен Жерорта теңізіне жететін.
Осы кезде Жібек жолы қатып қалған бір бағыттан тұрды деуге болмайды. Жүз жылдар бойы оның жолдары ауысып, керуен бағыттары құбылып тұрды. Тиімділігі жоғары бағыттар өркендесе, пайдасы төмен бағыттар құлдырады. 6-7 ғасырларда ең жиі пайдаланылған бағыт Қытайдан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы бағыт болды.
Бұл бағыт арқылы бірінші кезекте алтынмен қатар әлемдік валюта түріне айналған жібек матасы тасымалданды. Бұл қымбат маталар патшалар мен елшілерге сыйлық ретінде ұсынылып, жалданбалы әскерге жалақы төленіп, мемлекеттік қарыздар осы жібек матасымен қайтарылған. Өз кезегінде Рим мен Византиядан, Үндістан, Иран мен Араб халифатының, кейінгі жылдарда Еуропамен Русьтен осы елдерде өндірілген тауарлар да тасымалдана бастады.
Жібек жолы бойында тұрған Отырар, Тараз, Сайрам, Түскістан, Суяб, Баласағұн және тағы да басқа қалалар өркендеп сауда орталығы ғана емес, сонымен қатар мәдени және ғылым ошақтарына айналды. Орталық Азия, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өткен жібек жолы 14 ғасырға дейін пайдаланылды. Оның жойылуына тайпалар арасындағы соғыстар мен қытайлықтардың теңіз жолдарын игеруі себеп болды. Ғасырлар тегілі Ұлы Жібек жолының тарихи орны мен маңыздылығы ҚР президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен Батыс Еуропа, Батыс Қытай халықаралық дәлізінің құрылысымен жалғасты.
1. «Жібек жолы» термині кейіннен енгізілген, ал жолдың өзі ежелгі. «Жібек жолы» терминін неміс географы Фердинанд Рихтофен 1877 жылы енгізген. Ол бұл сауда жолы туралы Қытай туралы жазған кітабында айтып өткен болатын.
2. Аталуына қарап бұл жолды қандай да бір мықты магистраль деп ойлайсың. Алайда, тарихшылар айтып өткендей, Ұлы Жібек жолы үлкен ағашқа ұқсайды, себебі оның көптеген бағыттар болған. Осылайша, сауда айналымы көптеген қалаларды қамтыды.
3. Ұлы Жібек жолының қашықтығы 12 000 шақырымды құрады. Сондықтан саудагерлер мұндай қашықтықты толық жүріп өтпеген. Көп жағдайда олар ауысумен жүріп, жолдың ортасында өз тауарларын ауыстырып алып отырған.
4. Қытай императорының сауда жасайтын серіктестерді іздеу үшін жіберген арнайы дипломатиялық керуені Қытайға 13 жылдан кейін бір-ақ оралған.
5. Жібек жолы сүрлеуін жылқы салған.
6. Жібек жолы арқылы көп жағдайда жүзім мен мақта, жылқылар мен азықтық дақылдар жеткізілді.
7. Ұлы Жібек жолының пайда болуының арқасында қолөнер шеберлері жаңа өнер түрлерін игерді. Шеберлер темірден жасалған бұйымдарды жасау ісін Шығыстан, ал шыны жасау ісін Батыстан үйренді.
8. Қытай аңыздарында жібек жіпті ең алғаш болып Си Линг-чи патша ханым алған елінген. Аңызға сүйенсек, патша ханым шай ішіп отырған кезде оның шыныаяғына ағаштан жібі шығып тұрған құрт түсіп кетеді. Сөйтіп, патша ханым құрттың жібін тарқатып алып, осылайша алғашқы жібек жіп алынады.
9. Тасымалдың қарқындылығы Жібек жолындағы кейбір қалалардың арнайы уақыт кестесін белгілеп отырғанын дәлелдейді. Мысалы, керуендер Қытайдың Лоян қаласынан алдыңғы керуеннің шыққанына бір апта өткеннен кейін бірақ қозғалған.
10. Бүкіл Еуразия арқылы саяхаттаған саудагерлер технологиялар, діни ілімдер туралы айтып, мәдениетімен бөліскен. Сапарға саудагерлер ғана емес, жазушылар, жауынгерлер де, ғалымдар да аттанған. Ұлы Жібек жолының тарихы өте көне. Еуропа осы бағытпен жүріп өткен саяхатшылардың арқасында ғана Шығыстың мәдениетімен танысты. Мысалы, оқдәрі алғаш Қытайда ойлап табылды. Бірақ еуропалықтар бұл туралы білгеннен кейін ғана алғашқы қару-жарақ пайда болды.
Тарих ғылымында б.з.б ІІ-ғасырда Ұлы Жібек жолының тұ- рақты жұмыс істеуінің басталуы деп қабылдаған. Қытай елшісінен кейін іле-шала бұл жолмен Батысқа жібек керуен- дері жүрді. Рим мен Византия, Үндістан, Иран, Араб халифатынан осы елдерде өндірілетін тауарлар тасылды.
Шымкент — Қазақстанның көне қалаларының бірі. Шымкент — Ұлы Жібек Жолы керуенінің жолында орналасқан көне қалалардың бірі. Сауда керуені Оңтүстік Қазақстан аумағының ірі қалаларын басып өткен. Ұлы Жібек жолы елдерді жа- қындастырып, олардың мәдениетін тануға, өзара сауда қатынасы арқылы дамудың жаңа деңгейіне шығуға мол мүмкіндік берген. Ал, Шымкент шаһарын орта ғасырлық Отырар, Исфиджаб (Сайрам), Яссы (Түркістан), Сүткент, Сығанақ, Сауран және тағы басқа аты аңызға айналған қалалар қоршаған. Орта ғасырлық қалалардың гүлденуі жоғарыда айтылған халықаралық сауда жолдарымен тығыз байланысты еді. Жібек — сауданың басты түрі. Тіптен, жібек алтынмен қатар халықаралық валюта міндетін атқарды.Оны патшалар мен елшілерге тарту етті, жалдамалы әскерге жалақы және мемлекеттік қарыздардың өтеуі ретінде төледі. Жібек өзінің жұқа, әсемдігінің арқасында алыс жерлерге тасымалданатын негізгі тауар саналды. Сонымен қатар иіссу, тәтті тағамдар, женьшень мен маталар, бояу, бағалы тас- тар, аң терісі, алтын күміс құймалары сияқты бұйымдар да сауда- ланды. Жібек жолымен араб арғымақтары, қаршыға, тотықұстар мен түйеқұстар т.б. сатуға әкелінді. Жібек жолымен ежелгі мәдениет пен өнер туындылары таратылды. Орталық Азия, Түркістаннан келген өнерпаздар Қытай императоры мен Византия сарайларында өнер көрсетті. Жібек жолымен қытайлық- тар өз елінде жоғары бағаланатын асыл тұқымды жылқы мен түйелерді Орталық Азиядан алдырды. Қытайлықтар керуен саудасы арқы- лы әкелінген ауыл шаруашылығы дақылдарын - бұршақ, пияз, қияр, сәбіз, анар, грек жаңғағын, т.б өз елдерінде өсіруді үйренді. Орта- лық Азиядан Қытайға жүннен тоқылған әртүрлі бұйымдар - кілем жапқыш, төсеніштер әкелінді. Жүн өңдеу мен кілем тоқу әдісімен таныс емес қытайлықтарға бүл бұйымдар ерекше әсер етті. VІІ-ХІV ғ.ғ елшілік және сауда керуендерінің дені Жібек жолымен жүретін. Жүздесу мен тілдесу және алыс-беріс байланыстарының арқасында Ұлы Жібек Жолы арқылы тек сауда жүйесі дамып қана қоймай, Шығыс пен Батыс өркениеті тоғысып, мәдениет және дипломатиялық қарым-қатынас орнады. Қытайдан бастауын алған сауда жолы Орта Азия арқылы бүкіл Еуропаға тарағаны белгілі. Сауда айналымы артып, керуен қатары өскен сайын жолдың бағыты да өзгере берді, яғни саудагерлер Қара теңіз арқылы батысқа бет алып, тауарын Еуропа халықтарына та- сымалдады. Сауда жолының бойында орналасқандықтан атал- мыш қалалар тез өркендеді, ондағы халықтың саны да күрт арт- ты. Осындай шаһарлардың бірі-өз қаламыз Шымкент қаласының тарихына бір көз жүгіртсек, X ғасырға дейінгі жазба деректерге қарағанда, атап айтсақ, араб географы Әл-Муқаддасидің айтуынша Испиджаб маңында орналасқан Нуджикент қонысы қазіргі Шымкенттің екені ғалымдар анықтаған. Бүл мәлімет археологиялық материал- дармен алынғаны расталып отыр. Уақыт өте келе Нуджикент Шымкент атауына ие болды. Қазіргі Жібек жолының тарихын зерттеу, оны жаңғырту, осы жол бойындағы елдердің саяси, экономикалық, мәдени байланыстарын ұлғайту қайта қолға алынып отыр. Ұлы Жібек жолы көне дәуірде де, қазір де Еуразия халқы үшін мәдени байланыс, саяси рухани мәселелерді шешуде маңызы үлкен. Соңғы жылдары Шымкенттің тарихын зерттеуге, оны танытуға қатысты көптеген іс-шаралар ұйымдастырылып келеді. Соның бірі ретінде осы біздің Шымқала тарихи-мәдени кешенінде өткен «Ұлы Жібек жолы тарихындағы Шымкенттің ЮНЕСКО мәдени мұра жүйесіндегі орны мен рөлі» тақырыбындағы халықаралық кездесуді айтуға болады. Конференцияға Қазақстан және шет ел ғалымдары қатысып, Шымкенттің Ұлы Жібек жолы тарихындағы рөлін, оның Орталық Азия картасындағы бірегейлігін және мегаполистегі тарихи нысандарды ЮНЕСКО-ның әлемдік мұралар тізіміне енгізу мүмкіндігін талқылады. Бұл Шымкенттің Ұлы Жібек жолы тарихындағы орны мен мәдени мұралар жүйесіндегі рөлін айқындай түспек. Шымкент — мәдениет пен өрке- ниетті үндестіріп тұрған тарихы тереңде жатқан шаһар. Шымкент Ұлы Жібек жолының бойында жатқан, қолөнер мен саудасы дамыған, бүгінде өзінің тарихи орнын сақтап қалған сирек қалалардың бірі саналады. Қазба жұмыстары қаланың жасын 2200 жыл деп көрсетті. Яғни Шымкент - еліміздің ғана емес, Орталық Азиядағы ең көне қалалардың бірі. Зерттеушілер табылған көне заттарға қарап, көне Шымкенттің Орталық Азияның мәдениеті гүлденген қалалармен тығыз байланыста болғанын анықтады. Шымкент — өткен дәуірде Ұлы Жібек жолының бойындағы маңызды қала ретінде танылса, бүгінде Батыс Қытай- Батыс Еуропа күре жолында орналасқан ме- гаполис. 2200 жылдық терең тарихы бар Шымкенттің тарихи-мәдени ескерткіштерін мәдени мүралар тізімінен толықтырып, оның мазмұнын байыта түсу қажет. Біз елімізге келген туристерді табиғатымызбен, қонақжайлылығымызбен ғана емес, өңіріміздің терең тарихымен де тарта білуіміз керек. Себебі ол келешекте Қазақстанның бай әрі сан алуан мәдени мұрасын сақтау мен насихаттауға және оны әлемге танытуға зор септігін тигізеді.
Гүлвира РАСУЛОВА,
«Шымқала» тарихи-мәдени
кешенінің кітапханашысы
