Құрметті оқырмандар!
Кітапханамыздың Сирек кітаптар қорынан «Қазақ Мемлекеттік» баспасында 1964 жылы жарық көрген «Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары. IX-XIX ғасыр» кітабынан тәжік жазушысы, философ, ХІХ ғасыр тәжік әдебиеті мен қоғамдық-саяси пікірдегі ағартушылық бағытының басшысы Ахмад Доништің өмірі мен әлемдік ғылымға сіңірген қызметі жайлы ақпарат ұсынамыз.
Ахмет Дониш
Тәжік халқының айтулы ұлдарыныц бірі Ахмет Дониш өмір сүрген XIX ғасырдағы Бұқар әмірлігінің саяси-әлеуметтік жағдайы тағылықтың, надандықтың, адам нанғысыз діншіл фанатиктердің ордасы еді. Жалпы Бұқар әмірлігі Шоқан Уәлиханов айтқандай, ол кезде «өзінің қоғамдық құрылысы жағынан барып тұрған мүшкіл халде. Ол дамудыц патологиялық дағда- рысына ұшырап отыр», - еді. Бұқар әмірлігіндегі бұл кезең феодалдық-монархиялық билік пен ислам діні жайлаган қара түнек, озбырлық пен ескіліктің көрпесін айқара жамылған дәуір еді.
Міне осы ортада туып, өмір сүрген Ахмет Дониш өз халқының келешегі, үміті туралы ойға түсті, сарылып еңбек етіп, жақсылықты Бұқар мен Россияның байланысынан күтіп, орыстың озық мәдениетін талмай наси- хаттады. Бүл идеяға Ахмет Дониш, әсіресе Россияның астанасы Петербургқа 3 рет Бұқар әмірінің елшілігіне мүше болып барып, Россия өмірімен жете танысқан сон белсене кірісті.
Өз халкына прогрестің ұлы жолын сілтей білген Ахмет Дониш 1827 жылы Бұқар қаласында туды. Ахмет Дониш оның ресми аты емес, әдеби лақап аты. Оның шын аты - Махмуд Насырұлы. Жас кезінде басы үлкен болуына байланысты, оны құрдастары Ахмет Калла деп те атаған. Коллә - тәжік тілінде бас деген сөз. Соңынан оның көп оқып, көп білуіне байланысты оны да- нышпап Ахмет, немесе Ахмет Дониш деп атап кеткен.
Бір ғана каланыц өзінде 365 мешіт, 103 медресесі болған Бұқарда өмір сүрген Ахметтің әкесі сауатсыз болса да, имам болған. Шешесі сауатты, әрі өлең де шығаратын талантты кісі екен. Сондықтан болар, Ахмет Дониш 9 жасынан-ақ Сағди, Жәмилердің өлеңдерін жатка айтып, әдебиет мәселесіне үйір болады. 9 жасынан 14 жасқа дейіи медрессеге даярлайтын оқу орнында оқып, 1841 жылы медрессеге түседі. Медресседегі шәкірт кезінен Ахмет Доништің қабілеттілігі көзге түсе бастайды. Күндіз-түні оку, іздену дәуірі басталады.
Бұл кезде «қасиетті» Бұқарға орыс өмірінің шындығы көбінесе азербайжан, татар әдебиеттері арқылы жететін. Тәжік әдебиетінде орыс елінің шымдығы осы әдебиеттер арқылы көрініс беретін. Мәселен, азербайжан тілінде шығатын демократиялық бағыттағы журнал «Молла Насыреддин» Бұқар әмірін аяусыз әшкерелеп отырған. Буйлиннің айтуынша, Бұқар әмірі бұл журналдың әрбір саны қолына тиген сайын жындана жаздап, берекесі кетеді екен. Өйткені, бұл журналда Бұқар әмірінің өмірі әшкереленетін еді.
Ахмет Дониш те бұл тілдегі шығармаларды қадағалай оқыған. Ол Россияға барғанда Азербайжанның ірі оқымыстысы Мырза Қазамбекпен танысады. Қазамбек өз дәуіріндегі Шығыс пен Европа мәдениетін төл еміп өскен, Шығыс тану ғылымында атақты кісі болған, университетте оқып жүрген кезінде Чернышевский парсы тілін осы Қазамбектен окыған. Қазамбек орыс коғамы- ның прогрестік бағыттағы өкілдерімен кең араласкан. Шығыс мәселесіне үнемі назар салып, кызыға көңіл бөлген. Қазамбек оған каланы, оның мәдени-ғылыми орталыктарымен таныстырып, көп кеңеседі. Осы кеңесі туралы Ахмет Дониш былай дейді:
«Ол: - Сіз қай қаладансыз? - деп сұрады.
- Бұкарданмын, - деп жауап бердім. Ол біраз отырды да: - Мен көптеген колөнерді, әскери істі білемін, тілмаш та бола аламын. Егер мен Бұқарға барсам, сендердің үкіметтерің маған не береді? - деп сұрады.
Сені шпион деп біледі де, соңынан өлтіреді,- дедім.
Бұрын Бұқарға колөнерді білетін білімпаз адамдар бармады ма?
Барғанымен оларды камауға алды, соңынан өлтірді, - дедім» - деп, Ахмет Дониш әмірге білім де, ғылым да, колөнер де кажетсіздігін айтып ренжиді. Тіпті Ахмет Дониш Қазамбектің колкалауымен Россия туралы өлең де жазды. Ахмет Дониш тәжік әдебиетінде тұңғыш рет Россияның сол кездегі астанасының өмірі туралы, ондағы кұрылыс пен театр, музей, парктері туралы тұңғыш өлең жазып, оны дұрыс суреттеген жазушы болды. Ол Россияға барғанда Москваны да аралап, орыс әйелдерінің ерлерімсн бірге ашық жүруін қызықтай жазады, оған мән береді. Россияның өмірімен жан-жақты таныс- қан соң, Бұқар әмірінің үстемдігін, Маңғыт дннастиясы- ның жойылуын көксейді. Ахмет Доништің бұл ойы Россия мен Бұқардың өміріи үнемі салыстырып отыруынан да байқалады.
Петербургте патша министрінің орынбасары Стремоухой дегеннің қабылдауында болып, оның сыйлаған глобусын Бұқарға алып келіп, өз шәкірттеріне глобусты қалай пайдалану керектігі туралы кеңес беріп, жердіц шар тәрізді екендігі туралы трактатын жазады. Оның бұл трактаты 1949 жылы ғана табылып, белгілі болып отыр.
Ахмет Дониш те алғашқы кезде халықты азаптан құтқару үшін билеушінің әділетті болуы керек деген ойда болады. Сондықтан да ол өзін әмір қызметке шақырғанда, әмірдің алдына өзінің талаптарын қояды, соңынан әмірге әділетті болу туралы арнайы хат та жазады, бірак әмір Ахмет Доништің пікіріне құлақ та салмайды. Ахмет Дониш өз тілегінің іске аспайтынына көзі жетіп, өз еңбектерінде әмірдің озбырлық, ел талаушылық саясатын батыл әшкерелейді. Бұл туралы өзінің «Рисаласында» былай деп жазады: «Кімде-кім базарға бір қанар мақта әкеліп, оны 3 дирхамға сатса, оның үштен екісін әмірге бсруі керек» - деп әшкерелей жазды. Ахмет Дониш әмірді, оның бектері мен діни кызметкерлерін ел талаушылар шайкасы, ал қала полициясын олардың сардары деп қарап, олардың халық қамын ойлаудан аулақ екеніне ызаланып, өзінің «Сирек кездесетін оқиға» деген кітабында былай деп жазды: «Маңғыт әкімдері кеңсе істерін өз колдарына қаратып, ойына келген нәрсенің бәрін де жүгенсіздікпен өздерінікі етіп алды. Ең ақыры жесір әйелдерді де аямай, ең соңғы рызығы болған қамбадағы астығын ұрлап, мұ- ның бәріне де өздері иемденіп, бұзықшылық жолына сарп етті. Билікті дәулеттілсрдің арасында ішкілік, кұмарпаздық, бұзықтық кең өріс алды. Ал кедейлер не істерін білмей, дихандар мен қала еңбекшілері түрлі былықтар мен қорлаудан азап шегіп, қапаста қалды.
Әмір мен уәзір, рухани ғұламалар мсн атқамінерлер бәрі бір топ баскесерлер болып, бірін-бірі колдап отырды. Сен, кітап оқушым, сол адамдардың панасы - әмірдің өзі мен сұлтаны қандай адам деп сұрарсың? Бұған назар салсаң, өзің де көресің: арсыз бастык та құдды сондай, ал мишраб-полиция бастығы да үнемі мас, карташыл, ол үлкен жолдағы күллі ұрылар мен баскесерлердің сардары». Бұл жай оның өз еңбектерінде жан-жақты жазылып, талданғанымен, ол кезде басылмай, тек қолжазба күйінде тарады.
Ахмет Дониш өз еңбектерін тілдей-тілдей қағаздарға жазып, оны өзінің достарының оқып талқылауына беріп отыратын болған. Ол мұны әдет етіп кетеді. Тек кана өзінің көңілдес достарының қатты талап етуімен өз еңбектерін соңынан жинап, топтастыра бастайды. Саяси-әлеуметтік мәсслелсрге арналған туындыларын жинап, 16 тарауға бөлігі, «Сирек кездесетін оқиғалар» деген атпен топтайды. Ахмет Доништің бұл еңбегі оныц айтулы шығармаларының бірі саналады. Өйткені бұл еңбск Ахмет Доништің көзқарасын дұрыс көрсететін құнды шығармасы. Осы еңбегінде Бұқар халқының санасын тұмандандыратын діни-фанатиктік шығармалар «Сайқалнама» мен «Абумүслімнама» сияктылардың кеңінен тарап, эмираттың қолдауымен Бұқар мен Россияның байланыста болуына кедергілер жасалынып отырғанын халықтық мүдденің тұрғысынан аяусыз сынға алады.
Ал «Маңғыт әмірлерінің тарихы» деген шығармасында билеу жүйесі қандай болу керек деген мәселеге тоқталып, бұл туралы өзінің пікірін ортаға салады.
Ахмет Дониш дін ордасы Бұқардың ішінде өмір сүрсе де, табиғаттану гылымымен көп айналысып, бұл мәселеде де өнімді еңбектер жазды. Оның «Жұлдыздар көрінісі» («Ма назир-ал-навокиб»,) «Ұлы заң» («На- мус-ал-адам»), «Тандамалы каулылар» («Мунтахат-ал- ах ком»), «Трактаттар» («Рисала») деген еңбектері осының айғағы.
Ахмет Дониш діни Бұқарда дүниенің жаралуы туралы діни уағыздардың басым болып, қылт еткен жаңа пікірді аяусыз қудалауына қарамай, астрономия ғылымымен тсрең шұғылданды. «Ат жылының календарь!» және «Күннің шығуы мен батуының кестесі» деген еңбектер жазып, ай мен күннің тұтылуының табиғи заңдылығы туралы ғылыми түсінік берді. Садриддин Айни өзінің бір естелігінде: Ахмет Доништің күннің тұтыла- тынын халыққа алдын ала айтып, оған халық сенбей, соңына бұған көздері жеткен соң таңданып, оның білгіштігіне риза болғандарын айтады.
Жердің сілкінуі туралы мәселені де ол ғылыми тұрғыдан таныған. Жер сілкінуі діншілдердіц аңызы бойынша емес, жер массасының ішіндегі әрекеттердің нәтижесінен болады деп түсіндіреді.
Бұқарда мұндай іспен шұғылданудың бәрі де «таза нәрсе емес» деп қаралатын. Бұл жай Ахмет Доништің кезіндегі медресе оқытушысы Тұраптың тағдырынан да ашық көрінді. Руханилар Тұраптың жаңашыл ниетін жақтырмайды. Ол дыбысы шықпайтын, өте жеңіл кебіс киеді. Тұраптың мұнысы өз басына бәле боп жабысып, руханишылар «оның кебісінен шошқаның үні шығады, бұл адам таза емес» деп, куғынға алған сон, акыры Ту- рап өз елінен қашып кетуге мәжбүр болады.
Ахмет Доништің осындай жағдайда өмір сүре жүріп, Бұқар инкивизициясының қылышынан қан тамып тұрғанда ағартушылық бағытта талмай әрекет етуі, Россия мен Бұқардың байланысын көксеп, орыс тілін үйре- нудің қажеттілігін, табиғат ғылымдарының жетістігін насихаттауы - үлкен ерлік, прогрессивтік мәні зор еңбек еді.
Ахмет Дониш тек жазып қана тынбай, баска ойшыл ақын жазушылар мен ғалымдардың еңбегін насихаттаушы да болды. Бұл оның Мырза Әбдікәдір Бедилдің, Құсайын Вайыздың, Мухаммед Таһир ибн Әбілқасымның шығармаларын қолмен көшіріп, таратуынан да көрінеді. Ол тіпті Хилалдың «Шах пен дәруіш» атты шығармасын да көшіріп тараткан. Әрине, бул шыгармалардын. Ахмет Доништің көзқарасына да белгілі дәрежеде әсері болғанында сөз жоқ.
Мекемтас МЫРЗАХМЕТОВ
