Құрметті кітап сүйер қауым!
Кітапханамыздың Сирек кітаптар қорынан «Қазақ Мемлекеттік» баспасында 1964 жылы жарық көрген «X-XIX ғасыр Орта Азия мен Қазақстанның ғұламалары» кітабынан – түркі әлемінің астрономы Ұлықбектің өмірі мен ғылым жолы жайлы ақпарат ұсынамыз.
Ұлықбек
Ата жолын қумады
...Орта ғасырлар кезіндегі Орта Азия. Өзін Азияның арыстаны, жер тәңірісі санаған әмір Темір дүние жүзін жаулап алмақ болып, аш қасқырдай аласұрды! Азияның Иран мен Үндістан сияқты бай өлкелері Ақсақ Темірдің аяғының астында тапталды. Ол Амудария мен Сырдария арасындағы кең аймақты алып жатқан жаңа империя кұрды. Ол Мавераннахр (арабша «өзеннің ар жағындағы» деген сөз) деп аталды. Бұл империяның астанасы еліміздің ескі қалаларының бірі - Самарқан болды. Ол бұдан 2000 жылдан астам бұрын салынған. Тіпті Птолемейдің географиялық картасының өзінде Самарқанның орны көрсетілген.
Самарқанның гүлденген кезі әмір Темірдің патшалық |ету кезеңі еді. Ол Самарқанға өзі басып алған бай елдердің байлығын тасумен болды. Үндістан, Азербайжан, Иран, Армения, Грузия т. б. елдерден шеберлер шақыртып, өз астанасын көркейту жолында қолынан келгенін істеп бақты. Ақсақ Темір тұсында салынған Бибі ханым мешіті, Шахин-Зинда және басқа құрылыстар архитектуралық ескерткіштердің тамаша үлгілері болып табылады. Атақты «Бабурнамада» осы қарсаңда Самарқанда дүние жүзіндегі қағаздың, жібектің, керамикалық бояулардың, барқыттың және т. б. ең әдемісі шығатын еді деп жазылған. Самарқан - көрнекті ғалымдар, дәрігерлер, құрылысшы - шеберлер, кітап көшіргіштердің ордасы саналды. Сонымен қатар Самарқан кертартпа, бедел-ықпалы зор мұсылман дін басыларының да орын тепкен жері болды.
Осы тұста, Темір әулетінде 1394 жылы 22 наурыз күні дүниеге Мұхаммед Тарағай деген бала келді. Кейін оған Ұлықбек деген лақап ат беріледі. Оның әкесі Шахрух Темірдің үшінші баласы еді. Шахрух біраз билеуші болып, кезінде ғылымның өркендеуіне үлкен қайырым жасаған кісі. Ұлықбек жастайынан поэзияға, тарихи білімге, астрономия мен математикаға құмарланады. Ұлықбектің ғалымдығының қалыптасуына оның атасы Темірге ілесіп мәдени, ғылыми дәстүрлері бай елдерді аралауы үлкен әсер етеді. Ұлықбек жас шағында осылай Армения, Азербайжан, Грузия, Иран, Түркия және Ауғанстандарды аралап көреді. Бұған қосымша, Ұлықбектің ғалым болып шығуына әкесі Шахрух жиыстырған Самарқандағы аса бай кітапхана да зор себепші болады. Ұлықбек Платон, Аристотель, Гиппарх, Птолемей сияқты ежелгі грек ғалымдарының классикалық еңбектерімен жақсы таныс болады. Сонымен қатар, ол өзінен бұрын өмір сүрген Орта Азияның көрнекті оқымыстылары Хорезми, Фараби, Ферғани, Бируни, Ибн Сина, Насыреддин әт-Тусилердің негізгі еңбектерін жете білген. Бірақ жас Ұлықбекті қоршаған билеуші топ оның ғылымға ден қоюын құптамады. Темір өлгеннен кейін империя ыдырап екі мемлекет құрылады: бірі - Хорасан, екіншісі - Мавераннахр. Соның екіншісіне 15 жасар Ұлықбекті әкім сайлайды. Айта кетерлік бір жәйт Оңтүстік Қазақстанның көп қалалары (Отырар, Таразы, т. б.) осы Ұлықбекке тиеді. Сарай төңірегіндегілер Ұлық- бектің әскери қызметке, дипломатиялық өнерге деген құмарлығын арттыруға бар күшін салып бағады, оның асқан ғалым емес, ата жолын қуушы әмір болуын көз- дейді. Бұл ықпалдан шыға алмаған Ұлықбек алғашқы жылдары (1425 және 1427 жылдары) бір сыпыра жорықтарды басқарып, олардың кейбірін сәтті айқтап жүреді. Ол ел басқарушылық және әскери талантының бар екенін танытады. Алайда, Ұлықбек мәдени құрылыстарға көп көңіл бөледі, Самарқанда, Ғиждуанда, Бұқарда, Марида және басқа қоластындағы қалаларда көрнекті-көрнекті құрылыстар салдырады және Темірдің тұсында аяқталмай қалған құрылыстарды аяқтайды. Ұлықбектің өнер-білімге деген іңкәрлігі күн асқан сайын күшейе түседі. Ол қан- құйлы соғыстардан гөрі әлем сырын ашып, оның құпиясын білуге ынтығады. Профессор Т. Н. Қары-Ниязов «Ұлықбектің астрономиялық мектебі» атты еңбегінде Ұлықбекті билеуші-әмір ретінде былай бағалайды: «Ұлықбектің қызмет-әрекеттері көп жағынан ілгергілері- нен бөлек болды, оның өз кезінде, әсіресе, ғылым саласында прогрестік роль атқарғаны сөзсіз».
Үлықбек обсерваториясы
Ұлықбектің мемлекеттік қайраткер ретінде көзге көрсете істеген ең ірі жұмысы - Самарқанда аса зор астрономиялық обсерватория салдыруы болды. Бұл Ұлықбектің ғылым мүддесін көздеп, болашақ үшіи жасаған үлкен ерлігі болып саналады. Бұл обсерватория еріккен әкімнің атаққұмар жеңіл мінезінен туған нәрсе емес. Ол қайта, ғылым келешегін дұрыс бағалап, шын жанкүйері бола білген оқымыстының ғылымға тартқан татымды сыйы еді.
Ұлықбек обсерваториясы одан бұрынғы батыс және шығыс елдерінің обсерваторияларының бай дәстүрлері негізінде салынады. Бұл тұрғыда, әсіресе, XIII ғасырда Азербайжанда көрнекті математик және астроном Насы- реддин әт-Тусидің басшылығымен салынған Марага обсерваториясының тәжірибесі көп игілікті ықпал жасады. Бұл обсерваторияда «Ельхан астрономиялық таблицалары» деген еңбек жазылған болатын. Ұлықбек обсерваториясының салынуына XV ғасырдағы аса дарынды ғалым Жәмшид Ғиясәддин әл-Кәшидің көп көмегі тиді. Қейінгі зерттеулер әл-Кәшидің Ұлықбекке дейін де обсерватория салу туралы біриеше рет мәселелер қойғанын анықтады. Бірақ кертартпа әкімдер ғалымның игілікті ұсынысына кұлақ аспайды. Әл-Кәшидің бұл ниеті Ұлықбектің тұсында жүзеге асады. Ұлықбек обсерваториясының негізгі мақсаты дәлдігі өте жоғары бақылаулар жасай отырып, Марага обсерваториясында жасалған астрономиялық таблицалардың қателерін түзету болды.
Обсерваторияның құрылысын және оны астрономнялық құралдармен жабдықтау жағын әл-Кәши басқарады. Обсерватория үш жылда салынып бітеді, бірақ небәрі 27 - 28 жыл ғана жұмыс істейді. Обсерваторияның басқа- рушысы әл-Кәши өлгеннен кейін Қазы-Заде Руми, ол өлгеннен кейін әл-Құсшы болады. Ұлықбек обсерваториясынан бұрын да Шығыстың түрлі елдерінде әркезде бірнеше обсерваториялар салынғанды. Бірақ, олардың бір де бірі көлемі, жабдықталуы, алдына қойған мақсатының масштабы жөнінен бұл обсерваторияға тең келе алмайды. Мұнда телескоп ойлап табылғанға дейінгі негізгі астрономиялық аспап-құралдардың барлығы да - горизонталь дөңгелек, биіктігі 50 метрге жуық алып квадрант, Қүн және астрономия сағаттары, сан түрлі бұрыш өлшегіш нәзік құралдар болды. Міне, осылардың көмегімен обсерваторияда көптеген сындарлы астрономиялық бақылаулар мен зерттеулер жүргізіледі.
Ұлықбектің маңындағы ғалымдар
Ұлықбек өз дәуірінің алдыңғы қатарлы, озат ойлы адамы болды. Ол жан-жағына ілім шарапатын мол шашуға тырысты. Ғылым мен мәдениетті дамыту мүддесін ескеріп, Ұлықбек бірнеше жерде (Бұқарда, Ғиджуанда, Самарқанда) жаңа типті оқу орындарын ашты. Бұларда сабақ беру үшін мұғалімдерді діни дәрежесіне емес, білім дәрежесіне қарай іріктеп алды. Бұл тұрғыда Самарқан- дағы жаңа типті жоғары мектеп-медресе ашылған күні болған мына бір оқиға айтуға тұрарлық.
...Медресе ашылатын күні оған бүкіл шәкірттер, ұстаздар, ғалымдар және сарай төңірегіндегі бектер, дін иелері, шейхылар жиналады. Барлығының көкейінде: Ұлықбек медресенің бас мударисіне (мұғаліміне) кімді сайлар екен? - деген мәселе тұрады. Өйткені шейхылар арасында бұл орынға ойы барлар аз емес еді.
Бір мезетте Ұлықбек жиналған топқа қарап: - Кімде-кім барлық ғылымға жетік болса, медресені сол басқарады,- деп мәлімдейді.Медресенің бас мұғалімі болып заманында сегіз қырлы білімпаз болғаң маулән Мұхаммед Хавофи сайланады. Құраннан басқа білері жоқ молдалар Ұлықбекке іштей кектеніп қала береді. Ұлықбек ғылымға өзі белсене араласып қоймай, сол тұстағы Орта Азияның көрнекті оқымыстыларын маңына топтастырған. Медресе мен обсерваторияның жұмысына «Заманының Аплотоны (Платоны)» атанған Қазы-Заде Руми, жоғарыда аталған атақты математик және астроном Жәмшид әл-Кәши, оның баласы Мансур Кәши, сол дәуірдің Птолемейі атанған Алаеддин әл-Құсшы және басқа да бірсыпыра оқымыстылар атсалысады. Ұлықбек оларды қатты қадірлеп, пікір-кеңестеріне әрдайым құлақ асып отырған. Мәселен, обсерватория салардан бұрын Қазы-Заде Руми бұрынғы ескі обсерватория жұмыстары жөнінде түсінік берген, ал Жәмшид әл-Кәши астрономиялық аспап-құралдар жайында нұсқау кітап жазған. Ұлықбек маңына топталған бұл ғалымдар - математика және астрономия салаларында едәуір еңбек етіп, ғылым тарихында белгілі із қалдырған оқымыстылар. Солардың бірі - Қазы-Заде Руми Кіші Азияда туып, өскен. Жоғары білімді ол Хорасанда және Мавераннахрда алады. Самарқанда ол талантты ғалым, әрі ұстаз ретінде аса үлкен даңққа ие болды. Қазы-Заде Ұлықбектің мұғалімі болған. Ол «Арифметика туралы», «Астрономияға түсініктеме», «Фигуралар туралы түсініктеме», «Синус туралы» трактаттар жазған.
Обсерваторияда қызмет еткен оқымыстылардың барлығы ғылыми еңбектерін сол кездегі дүние жүзілік ғылым тілі саналған араб тілінде жазған. Аракідік парсы тілінде жазылған шығармалар да кездеседі.
Ұлықбек обсерваториясының ғылыми жетістіктері
Ұлықбек обсерваториясының ең басты еңбегі - «Зидж Гурганидің» («Ұлықбек зиджі») жасалуы болып табылады. Бұл Ұлықбектің басшылығымен жүргізілген көп оқымыстылардың топтық еңбегі болып табылады. «Зидж» деген парсы сөзі, ол астрономдар мен географтар үшін жасалған таблицалар жинағы дегенді білдіреді.
Ұлықбектің обсерваториясында түрлі елдердің байырғы астрономиялық білім-дағдылары жинақталып, «Ұлықбектің баяндауындағы Қытайдың, Сирияның, гректің, арабтың, парсының, Хорезмнің атақты астрономдары» деген атпен жеке кітап болып жарыққа шығады. «Зидж Гургани» төрт бөлімнен тұрады:
1. Күнтізбелер туралы.
2. Уақыт өлшеу жөнінде.
3. Планеталардың қозғалысын анықтау жайында.
4. Астрономиялық басқа мағлұматтар туралы.
Мұнда астрономияның теориялық негіздерімен қатар 1019 жұлдыздың орнын көрсететін каталог жасалған.Бұл каталог дәлдігі жөнінен Тихо Брагенің бақылауларына дейінгі барлық каталогтардан тәуір болды. Ол Лондонда 1650 - 65 жылдардың өзінде қатарынан үш рет басылып шықты. XIX ғасырдың орта кезінде Ұлықбек таблицаларын Лондондағы астрономиялық қоғам қайта бастырады. Ал Парижде сол таблицаға жазылған «Кіріспенің» толық аудармасы жарияланады. Салыстыра зерттеу мүддесі үшін ол таблицалардың маңызы келешекте де еш төмендемек емес.Ұлықбек обсерваториясында да экватордың эклиптикаға көлбеулігі бес планетаның орташа жылдық қозғалысы, жұлдыздық жылдың ұзақтығы жөнінде дәлдігі өте жоғары өлшеулер жүргізілді. Ұлықбектің өлшеуі бойын- ша бір жылда 365 күн 6 сағат 9 минут 15 секунд бар. Сонда жіберілген қате бір минуттен де аз. Ұлықбек обсерваториясында жылдық процессияның мәнін бұрынғыларға қарағанда дәлірек тапты деуге негіз бар.Осы обсерваториядағы жүргізілген өлшеулердің тамаша дәлдігіне дән риза болған оқымысты Лаплас Ұлықбекті өте көрнекті бақылағыш деп бағалаған.
Ұлықбек обсерваториясында астрономиямен қатар, математиканың да көп тараулары зерттеліп, ілгері дамытылады. Астрономия мұқтаждығын өтеу мақсатында аса кемелденген тригонометриялық таблицалар жасалған. Мұнда олар математикалық жаңа әдістер мен есептеулерді қолданады. Мәселен, таблица жасау үшін бір градус доғаның синусын аса дәлдікпен табудың мәні зор. Осы үшін Ұлықбек мектебінің математиктері тарихта тұңғыш рет х3 - 3х +0,104 671 913 121 217 587 = 0 теңдеуін қарастырып, оны жуықтап шешудің тамаша бір әдісін көрсетеді.Ұлықбек таблицаларының дәлдігін сипаттау үшін кез келген үш бұрыштың синустарының мәнін келтірейік:
I
Ұлықбекше: Дұрыс мәні:
20° 0,342020142 0,342020143
23° 0,390731129 0,390731128
26° 0,438371147 0,438371177
Дәлдіктің тамаша екендігі көрініп тұр. Европада тригонометрияның негізін қалаған Региомонтанның таблицаларьшың дәлдігі бұдан көп төмен жатыр.
Математиканы дамытуда, әсіресе, Ұлықбек обсерваториясының бірінші меңгерушісі Жәмшид әл-Кәши еңбектерінің мәні зор болды. Ол математика тарихында бірінші болып ондық бөлшектерді ашты. Европада ондық бөлшек содан 150 жылдан кейін ғана мәлім болады. Шеңбер ұзындығының диаметрге қатынасын көрсететін тұрақты шама үшін ол 18 таңбасына дейін дұрыс мән тапты. Әл-Қәши «Арифметикаға кілт» атты көлемді еңбегінде:( а+1)п —ап = С1ап-2 + ... + Спт,-1а+1 түрінде Ньютон биномының жіктеу ережесін келтіреді.
Қорыта айтқанда, әл-Кәши және Ұлықбек мектебінің басқа математиктері жуық есептеу, есептеу техникасын жетілдіру жөнінен өз замандастарынан көп алда тұрды. Ұлықбек обсерваториясының оқымыстылары мен сол тұстағы Қытай ғалымдарының арасында ғылыми байланыс болғанын дәлелдейтін соны деректер табылып отыр.
Ұлықбек және мұсылман дін басылары
Ұлықбек орта ғасырларда, діни фанатизмнің өршіп тұрған кезінде өмір сүрді. Бірақ оның өз басы мұсылман- дық жолдан оқшау тұрды. Ұлықбек көптеген діни әдет- ғұрыптарды сақтамады, сондықтан да оны мұсылман дін басылары барынша жек көрді. Ұлықбектің еркін ойлылығын сипаттайтын мынадай бір фактіні келтіруге болады. Ұлықбектің әкесі Шахрухтың қарамағында Шейх Қасым Әнуар дейтін мұсылман жолынан ауытқушы мистик өмір сүреді.
Ол Шахрухқа қастандық жасады деп айыпталып, елден бездіріледі. Алайда, Ұлықбек Самарқанда оны жақсы қарсы алып, Әнуармен достасып, пікірлес, жақын адам болады. Бұл олардың идеяларының өте жақын екенін көрсетеді. Шынында, егер Ұлықбек мұсылман фанатиктерінен қол үзбеген болса, біз білетін Ұлықбек бола алмас еді, ғылым мен ағарту мәселесі үшін пайдалы жұмыс істемес еді.Ұлықбектің ғылымға өте беріліп кетуі, прогресшіл еркін ойлары,шейхылардан гөрі ғылым адамдарын жоғары қоюы мұсылман дін басылары арасында қатты наразылық туғызды. Олар Ұлықбекті райынан қайтарып ғы- лымнан бездіргісі келеді, үгіттейді, атасы мен әкесін үлгі етеді. Адам ақыл-ойының күшіне сенімі мол Ұлықбек ғылымды тастай алмайды, ол көңіліндегі күдігін ашық айтып салады: «Дін тұманша сейіледі, патшалық жойылады, ал ғылым еңбегі мәңгі-бақи сақталады». Ұлықбек Самарқаннан Меккеге кетуге мәжбүр болады.
1449 жылы 27 қазанда «діннен безді» деген атақ тағылып, Меккеге кетіп бара жатқан Ұлықбекті діншілдердің үгіттеуімен Ұлықбектің өз баласы Әбдел-Латифты жендеттері қылышпен шауып өлтіреді. Орта Азия мәдениетінің тамаша өкілі, өз заманының асқан ғалымы, көрнекті астроном Ұлықбектің өмірі осылай аяқ- талады.
Осы фактіні анықтау үшін 1940 жылы әлем археологтары Ұлықбектің моласын ашып зерттейді. Қабірдің бетіндегі кұлпытаста әкесін өлтірген Әбдел-Латифқа лағнат айтылған жазу бар екені және Ұлықбектің басы денесі- нен бөлек жатқандығы айқындалады. Атақты антрополог М. Герасимов бас сүйегі бойынша Ұлықбектің суретін жасайды.
Профессор Қары-Ниязов Ұлықбектің кертартпа мұсылман дін басыларының тікелей нұсқауымен басы кесілуін, Джордано Бруноның христиан инквизациясының үкімі бойынша отка өртелу фактісімен орынды салыстырды. Бұл Европада да, Азияда да, Батыста да, Шығыста да діннің ғылымға қас жау болғанын сипаттайды.
Ұлықбектің ақыры
Ұлықбектің ғылым жолындағы жасаған ерлігін діншілдер қанша әрекеттенгенмен жоқ ете алмайды. Халық Ұлықбек есімін әр кезде жоғары тұтып, оның мәдениет үшін істеген көрнекті еңбегін аңыз етіп, айтып жүреді. Ұлықбектен сәл кейін өмір сүрген данышпан ақын Әлішер Пауаи ол туралы былай деп жазады: «Сұлтан Ұлықбек, әмір Темірдің әулеті, дүниеде теңдесі жоқ патша болды. Оның туысқандарының бәрі ол дүниеге сапар шекті! Оларды қазір кім біледі? Ал Ұлықбек ғылымға қол созып, көп нәрсені игерді. Ол десе аспан төмен түсіп, жұлдыздар жақын келер еді. Оның ашқан заңдары мен ережелері дүниенің ақырына дейін әр уақытта да адамдар кәдесіне жарай береді...».
Ұлықбек өлгеннен кейін мұсылман фанатиктері обсерваторияны талқандап, кітап-құралдарды шашып, талан-таражға салады. Ұлықбек мектебінің белсенді өкілі әл- Құсшы Меккеге тауап қылуды сылтау етіп, ең басты ғылыми еңбектерді шет елге алып кетпегенде, Ұлықбектің астрономиялық мектебінің тамаша жетістіктері жайлы тарих еш нәрсе білмей қалған болар еді. Алғаш әл-Құсшы, кейіннен Қазы-Заденің немересі Марием Челеби ол еңбектерді іріктеп, түсініктемелер жазып, Стамбулда жарыққа шығарады. Осы аркылы Ұлықбек обсерваториясының негізгі жетістіктері Европада кейіннен ғылымның дамуына белгілі дәрежеде ықпалын тигізеді.
Айта кетерлік бір жәйт: қазір бірсыпыра тарихшылар арасында әл-Құсшы Ұлықбек кітапханасының көп кітаптарын Самарқан маңайындағы бір төбенің үңгіріне тығып кетіпті деген жорамал аңыз да тарап жүр. Қазір сол төбе табылып, бірсыпыра археологтар, ғылымның жанашырлары осы төбені қазып, зерттеу жөнінде экспедиция дайындап жатыр. Бұл экспедицияның жүмысы сәтті аяқталған күнде, ғылым тарихы үшін құнды мағлұматтар алынатыны сөзсіз.
Қара түнек тар заманда мансаптан да, байлықтан да ғылымды жоғары қойып, болашақ үшін өлмес құралдар қалдырған ұлы жерлесі Ұлықбектің есімін әлем адамдары қадір түтып, үлкен мақтаныш етеді. Оның есімі аст- рономия ғылымы тарихында Птолемейдің, Насыреддин әт-Тусидің, Николай Қоперниктің, Галилео Галилейдің, Джордано Брунолардың есімдерімен заңды түрде қатар тұр. Ал оның дүние жүзінің ғылыми жұртшылығына әйгілі болған көптеген мұралары күні бүгінге дейін ғылыми құнын жоймай келеді.
Ауданбек КӨБЕСОВ
