Құрметті оқырмандар!
Президенттің 2020 жылғы 10 қарашадағы №748 қаулысы бойынша «Саяси қуғын – сүргін құрбандарын жаппай ақтау» туралы жарлығына сәйкес Әл-Фараби қалалық ғылыми – әмбебап кітапханасының мерзімді басылымдар секторы «Ақтаңдақтар ақиқаты» айдарымен отызыншы, қырқыншы, елуінші жылдарда орын алған заңсыз жазалаудың құрбаны болған Алаш ақтаңгерлері туралы көне басылымдарда жарық көрген мақалаларды ұсынады. Кезектегі «Ақтаңдақтар ақиқаты» айдарында «Социалистік Қазақстан» газетінің 1989 жыл №4 санында жарияланған СССР жазушылар одағының мүшесі, ақын Нәмет Сүлейменовтың «Ол ояу азамат еді» мақаласын ұсынамыз.
Ол ояу азамат еді...
Тәңірберген Отарбаев есімін бұдан 25 жыл бұрын, ақын-жазушылардың Оңтүстік Қазақстан өлкелік бірінші конференциясында тұңғыш рет естідім.
Бұл конференцияға Жамбыл, Шымкент және Қызылорда облыстарында тұратын ақын-жазушылар, әдебиет зерттеуші ғалымдар, аты енді белгілі бола бастаған жас талапкерлер шақырылды. Сондай-ақ Алматыдан бір топ қонақ келді. Олардың арасында Әбділдә Тәжібаев, Бауыржан Момышұлы, Мұхамеджан Қаратаев, Әзілхан Нұршайықов және басқалар бар еді.
Конференцияда өлке ақын-жазушыларының творчествосы және алдағы міндеттері туралы Ә. Тәжібаев баяндама жасады. Ол баяндамасында өлке өңірінде өмір сүрген, өлең-жырлары ел аузында келе жатқан саңлақтарды да естен шығарған жоқ. Осы тұста Тұмағамбет, Майлықожа, Құлыншақ, Нұралы, Молда Мұсалармен бірге Тәңірберген Отарбаевтың есімі де аталды. Халқымыздың аяулы ұлдарының бірі, өлкеміздің халық ағарту ісі саласында көп жылдар жемісті еңбек еткен мерейлі ұстаз, ойы жүйрік, қаламы ұшқыр, талантты ақын есімі содан бері жадымнан бір шықан емес. Оның азаматтық, ақындық тағдыры мені осы уақытқа дейін ерекше толғандырумен келеді.
Тәңірберген Отарбаев 1893 жылдың қаңтарында қолөнерші семьясында дүниеге келді. Шымкенттің Қатынкөпір аталатын аймағында тұрған әкесі Отарбай текше, жұқаяқ, қасық-аяқ және басқа осы сияқты ағаш бұйымдарын жасайтын, он саусағынан өнері төгілген ұста еді.
Жалпы жұрт қатарлы ғұмыр кешіп, тіршілік еткен Отарбай қара танымайтын, бірақ ақылға зерек адам болыпты. Оқыған зиялыларды құрметтеп, қадірлей білген. Осыдан шығар, ол жас Тәңірбергенін оқытуды армандайды. Мұндай арманнан жүзеге асуы ол кезде оңай шаруа болмаған. Тегін оқытатын білім ордасының жоқтығын сөз етпегенде, баланы ақылы медреселерге түсіру де қиын еді. Сондықтан тамақтан тартқылап, болашақ шәкірттің оқуына қажетті қаржы жинайды.
Жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде Шымкентте оқу орындары кем болатын. Солардың арасында Кенжеқожаның медресесі жұртшылық назарында болушы еді. Өйткені бұл медреседе діни дәрістер мен бірге есептеп, географиядан, жаратылыстану мен тархтан тәп-тәуір мағлұмат берілетін. Демократиялық көзқарастағы ұстаздар да табылатын. Міне, Тәңірберген осы медресеге 7 жасында оқуға түсіп, оны 1910 жылы ойдағыдай бітіріп шығады.
Медреседегі жылдар Тәңірбергеннің шығыс әдебиетімен бірге қазақ әдебиетінің де таза бұлағынан мол сусындаған жылдары болды. Абайдың, Сұлтанмахмұттың, халық жырауларының шығармаларын ынта қоя оқып, ауыз әдебиетінің сарқылмас қазынасынан сарқылмас рухани азық жинады. Сонымен қатар ол орыс тілін түбегейлі үйреніп, қаладағы шағын кітапханадан орыс әдебиеті классиктерінің шығармаларын оқуға мүмкіндік алды. Әсіресе Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың шығармалары оны ерекше қызықтырды.
Тәңірбергеннің еңбек жолы 1910 жылдан басталады. Осы кезден 1917 жылға дейін Шымкент төңірегіндегі Қатынкөпір ауылында бала оқытады. «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетін алдырып тұрады. Медреселік білімі мен өзінше оқып, көңіліне тоқығанын балалар зердесіне құйып, олардың көзі ашық, көңілі ояу азамттар болып өсуіне жұмсайды. Тәкең бұрынғы молдаларға ұқсамай, шәкірттеріне аса бір мейірімділікпен қамқарлық жасап, олардың жоғары адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруды өзінің алдына қойылған негізгі міндет деп біледі.
Октябрь революциясын қуана қарсы алған Тәңірберген халқының бақыты жолында қызмет етуге мүмкіндік беретін жаңа заман туғанын жан-тәнімен ұғып, барлық күш-қайратын, білімін жаңа өмірді орнықтыруға, оның рухани қазынасын молайта түсуге жұмсайды. 1917-1920 жылдар арасында уездік халық ағарту орындарында жұмыс істеп, ауылды советтендіру, Бөржар мен Бадам бойында, Шымкент төңірегіндегі ірі елді мекендерде жаңа мектептер ашып, халықты сауаттандыру жолындағы күрестің алдыңғы шебінде болады.
1920 жылы Коммунистік партия қатарына кірген Тәңірберген 1923 жылға дейін Шымкентте мектеп меңгерушісі, балалар үйінің директоры болып қызмет атқарды. Уездік қосшы одағы мен партия комитетінің өкілі ретінде көптеген болыстарда батырақтар одақтарын құрып, партия ұяларын ұйымдастыруға белсене араласты. Оның осы бір тауқыметі мол қиын кездерде жазған өлеңдерін, әңгімелері мен очерктерін совет өкіметінің алғашқы дәуірін көрсететін тарихи документ десе болады. «Ескі мектеп», «Жаңа мектеп» атты ғылыми еңбектері де сол уақыттың жемісі еді.
Тәңірбергеннің ұстаздық жолында аса жемісті еңбек еткен шағы 1923-1928 жылдардың арасы болды. Бұл кезде ол Шымкентқаласында ашылған тұңғыш жеті-жылдық қазақ мектебінде қазақ тілі мен әдебиетінен дәріс оқыды. Оның шәкірттерінің арасында бүгінде халқымыздың мақтанышына айналған Ә.Тәжібаев, Б.Момышұлы, аса талантты журналист, әрі тәржімашы Құрманбек Сағындықов сияқты ірі тұлғалар болған еді.
Б. Момышұлының қадір-қасиетін халқымыз жоғары бағалап, әр уақытта оның әділдігіне тәнтілік беріп отырады. Баукең өткендер мен өз замандастары туралы артық сөз айтып көрмеген кісі. Айтса, әділін айтқан, кесіп айтқан. Міне, осы Баукең 1980 жылы баспасөзде жарияланған « Ұшқан ұяға адал болайық» деген естелігінде сонау бір кезде Шымкетте оқыған мектебін, дәріс берген ұстаздарын еске алып, жан толқытарлық сыр шертеді. Екі подвалдық осы әңгіменің жартысынан астамында Отарбаев туралы ой толғайды.
Есімде қалған ұстаздарымның біреуі Тәңірберген Отарбаев, - деп бастайды ол әңгімесін. – Медресе бітірген, басына ақ сәлде орап, дамулла-молда болу орнына мұғалім болып кеткен Арабша өз алдына, қазақ әдебиетін жақсы білетін. Бірақ ол кісі қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ берді.
Ұзын бойлы, келбетті, сабырлы, өте ақылды, ақын кісі еді. Өзі бізге классикалық әдебиетті насихаттаушы еді. Ол кісігнің тағы бір әдеті сабаққа домбырасын әкелетін. Абайдың, Сұлтанмахмұттың, халық жырауларының өлеңдерін жатқа білетін. Домбыраны жақсы, асықпай тартушы еді. Ол кісіде әншілік, музыкалық орындаушылық және дұрыс талдып түсіндірушілік ғажап еді.
Аты халық арасында аңызға айналған Баукең өз естелігінде ұстазының білімдарлық ерекшелігін де даналықпен талдай білген. Оның айтуынша, Тәңірберген сөз жеткізбегенді үн жеткізетінін, ырғақсыз өлең болмайтынын, ал ырғақ деген нәрсе өлеңнің ішкі музыкасы екенін зерек аңғарған. Әр әннің өз өлеңі барын, өзінің музыкалық ырғағы барын шәкірттеріне жете түсіндіріп отырған.
Ұлағатты ұстаз ақындықты жоғары бағалаған. Оның негізі ойда, мазмұнда, көре, сезе білуде деп санаған. Ұйқасқанның бәрі өлең болмайтын, өлеңде терең сыр, сезім, ой болу керектігін жете білген. Абай айтқандай, өлең оқырмнның ойына ой қосуы керек екенін жақсы ұғынған ұстаз болған.
«Пушкиннің «Евгений Онегин», «Татьянаның хаты» қараңыздар, түп нұсқасынан артып жатыр. Оған және Абай жылап отырып ән шығарғаны, деп, оны домбырамен орындап беретін. Содан кейін «Татьянаның хатын» орысша оқып:
Орысша да осал емес, бірақ Абай қазақша аударғанда түп тамырын, сүйегін, жүрегін сақтап, өз денесінен қан құйған, реңдеген. Ол жаттанды аудара салмай, Пушкиннің ойына ой қосқан, - дейтін» (Баукеңнің естелігінен).
Тәңірберген Лермонтовтың «Асау терегін» де орысша және Абай аудармасы бойынша салыстырып оқытқан. Жақсы қара сөзді өлеңнен кем көрмеген . Саяси қайраткерлер баяндамаларынан цитат айтып, оның өлеңнен кем еместігін шәкірттер көңіліне ұялата білген.
«Қысқасын айтқанда , - деп түйеді Баукең естелігінде , - біздің әдебиеттану жағымыздан, әдебиетші болу жағымыздан ұйтқымыз Тәкең деп ойлаймын».
Шымкенттегі ұстаздық кезі Тәкеңнің творчестволық жұмыста да жемісті еңбек еткен жылдары болса керек. Тарихи деректерді зерттеуші журналист Ж. Рсымбетовтың айтуына қарағанда оның өлең жырлары сол кезде Ташкентте шыққан «Шолпан» , «Сана», «Сәуле», «Терме», журналдары мен «Ақжол» газетінде жиі басылып тұрған. Шығармаларының негізгі тақырыбы тап күресі, әйел теңдігі, жаңа заманда қол жете бастаған бостандық пен теңдік болған. Көп өлеңдерін жастар жаттап алып, келелі жиындарда айтып жүрген. Ұзақ жылдар халық ағарту жүйесінде, партия , совет жұмысында болған арыстық Мелдебек Досқараевтың «қосшылар одағының жиналыстарында Тәңірбергеннің тап күресі туралы жазылған өлеңдерін жатқа айтушы едік» деген сөздерін өз құлағымызбен естіген жағдайымыз болған.
Тәкең 1928 жылы Ташкен рабфагінде оқушылар даярлайтын екі жылдық курста қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беруге шақырылады. Ұстаздық жұмысын жалғастыра жүріп, бір жағынан өзі де білімін жетілдіруге мүмкіндік алады. Ташкенттегі педагогика институтына түсіп, оны 1931 жылы аяқтайды. Бұданкейін қаладағы арнаулы орта және жоғары дәрежелі оқу орындарында өз мамандығы бойынша дәріс береді.
Ташкентте Тәкең Сәкен Сейфуллинмен, Мұхтар Әуезовпен танысады. Әсіресе Сәкенмен жақын дос болып, жалпы әдебиеттің, сондай-ақ қазақ әдебиетінің сол кездегі хал-жағдайы туралы, жеке ақын-жазушылардың творчествосы жөнінде пікір алысып отырады. Ташкент төңірегінде тұратын қазақ ақын-жазушылармен хабарласып, олардың творчестволық жағынан кемелденуіне қол ұшын береді. Өзі де жемісті еңбек етеді. Көптеген өлеңдер, әңгімелер жазады. Челючкиншілер ерлігіне байланысты поэма жазып, осы тақырыпқа жазылған шығармаларға Қазақстан Жазушылар одағы өткізген республикалық жабық бәйгеге қатысып, жүлдегер атанады. 1935 жылы Ташкентте Қазақстанның 15 жылдығына байланысты Ташкент төңірегінде тұратын қазақ ақын-жазушыларының шығармаларынан «Социалды шашу» атты кітап құрастырып, оған редактор болады. Осы кітапта Тәңірбергеннің «Мырзаби оқиғасы» атты әңгімесі де бар.
«Мырзаби оқиғасы» - тарихи әңгіме. Онда оңтүстік қазақтарының Қоқан езгісіне қарсы 1858 жылғы ұлт-азаттық күресінің бір көрінісі суреттеледі. Әңгімеде сол бір аумалы-төкпелі қилы заманның алапат кезеңінен сыр шертіледі. Ел басына түскен ауырлық, басқаншылардың зорлық-зомбылығы, қыздан зекет алуға дейін барған жүгенсіздік-арсыздық әрекеттері, тұлабойын ашу-ыза, намыс кернеген ел ерлерінің Қоқан бегі Мырзаби мен оның жасауылдарын өлтіруі суреткерлік шеберлікпен мүсінделген.
Әңгіменің тілі құнарлы, айтайын деген ойын өрнектейтін көріністер жарқын. Онда аты аталатындар да тарихи адамдар. Ел деп еңірегенде етегі жасқа толған ерлер бейнесі де әдемі пішіліп, көркем әдіптелген.
1932 жылы біраз уақыт Алматыда болған Тәкең елге қайта оралады. Содан 1936 жылы Сарыағаштағы Қапланбек зоотехникалық мал дәрігерлік техникумында ұстаздық етеді. «Задария» асыл тұқымды қаракөл қой заводының еңбек ардагері, коммунист Әбутәліп Жәрімбетов сол кезде оқу іздеп, Қапланбекке барған кезінде, Тәкеңнің алдында болған екен.
Менің есімде қалғаны, - дейді Әбутәліп сол бір сәттен әңгімеозғайотырып, - ол кісінің бауырмалдығы мен қайырымдылығы. Мұғалім екенмін демей, шүйіркелесе сөйлесіп, қайдан келгеніме дейін сұрағаны жүйке-тамырымды елжіретіп, баурап әкетті. Оқу жайлы, білімнің адам өміріндегі орны туралы әңгімесі осы күнге дейін құлағымда тұр. Бірақ ол кісі техникумда көп болмады. Шақыру келіп, Ташкентке кетіп қалды. Сол бір асыл адамның үлкен ақын, халқымыздың аяулы азаматтарының бірі екенін мен ол кезде қайдан біліппін.
Ташкентке қайта оралған Тәңірберген Отарбаев 1938 жылдың майына дейін Орта Азия ауылшаруашылық рабфагінде ұстаздық етеді. Бұл бір аласапыран, адамдар өз көлеңкесінен қорқатын кезең еді. Бүгін бар, ертең жоқ боп жатқан уақыт болатын. Жазықсыз адамдарға «халық жауы» деген қара таңба басылып, қиянат өктемдік құрған жендет шақ Тәңірбергенге де қанды шеңгелін салды. Қараңғы халқының зердесіне сәуле түсіріп, рухани дүниесін жақсылық нұрымен жиһаздауға бүкіл өмірін сарп еткен ардақты азамат, қарымды қаламгер сол шеңгелден құтыла алмай, жаладан бейуақыт мерт болды. (Т.Отарбаев Өзбек ССР Жоғарғы Советінің 1957 жылғы 23 сентябрьдегі қаулысы бойынша аяқталды).
Тәңірберген өзінің кінәсіз, халқы алдын да ары таза, көңілі ақ екенін айқын білді. Сонымен қатар сталинизм кезінде әділдіктің болмағанын, содан жазықсыздардың жазаға ұшырап жатқанын да ақындық жанымен сезді. Түрмеде жазылып, түрлі-түрлі жолмен, түрлі жағдайда елге, туғандары мен жолдастарына жетіп, бүгіндері перзентінің үлкені Жақұттың қолында сары майдай сақтаулы тұрған азын-аулақ өлең-хаттары осыған мысал бола алады.
Өлеңім – жан серігім жалғыз ғана, - деген жолдардан кінәсіз жазаланған адамның жан жарасын, қапыда ел-жұртынан айрылып қалған азаматтың жүректі тіліп кетерлік қайғы-қасіретін байқау қиын емес.
Қамауда отырған кезінде елін сағынған ардагер ақынның жүрек лүпілін, көңіл күйін білдіретін өлең-хаты да бар. Оны оқығанда ойын он саққа жүгіріп, қапастағы бұлбұлдың тағдырына ортақтаспай қалуың мүмкін емес.
Сағындым сені қатты өскен жерім,
Шырылдап тар құрсақтан түскен жерім.
Кеткелі біраз заман болса-дағы
Қалмайын ұмытылып естен жерім.
Сөйлесем ішімдегі шерім тарқар.
Жігітке еткен талап өнер артар
Ұмытпай ішкен суын, жеген отын.
Үйренген айуан мал да жерге тартар.
Қайран ел, ұмытам ба, сені өлмей
Қалмайсың ешбір күні ойға келмей
Ағайын елде қалған еске түсе,
Боламын мен қайғылы, ойнап-күлмей.
Тәңірберген шығармалары аз емес. Ол көп дүние жазған кісі. Бірақ қазір қолда жоқ. Өзі қадірлеп оқыған кітаптары мен көз майын тауыса жазған қолжазбалары салынған сондықтан да қайда, кімнің қолында кеткені беймәлім.
Талантты ақынның кезінде мерзімді баспасөз бетінде жарық көрген шығармаларының да бүгіндері архив қазынасына айналған жағдайы бар. Зерттеуші табылса , олардың да оқырмандарына қайта оралары күмәнсіз.
Халқының бақыты жолындағы күрестің не бір бұралаң жолдарынан өтіп, жас ұрпақты, совет адамдарының бүгінгі ұрпағын тәрбиелеуге білімімен де, өлең жырларымен де еселі үлес қосқан бейуақытта мезгілсіз мерт болған ардақты ұлын ел-жұрты еш уақытта ұмытпайды. Өлең шығармалары көптің көкейінде жатталып, әр жүрекке тура жол таба береді.
