Құрметті кітап сүйер қауым!
Кітапханамыздың Сирек кітаптар қорынан 
«Қазақ Мемлекеттік» баспасында 
1964 жылы жарық көрген «Орта Азия мен Қазақстанның IX-XIX ғасыр ұлы ғұламалары» кітабынан Қашқарда, Бағдатта білім алып түркі тілтану ғылымының негізін қалаған, әлемнің көне картасын, оның ішінде түркі халықтарының мекен-жайын белгілеген дөңгелек карта сызған ортағасырлық түркі ғалымы Махмұт ибн әл-Хұсейн ибн Мұхаммед әл-Қашғаридің өмірі және ғылым жолымен таныс болыңыздар.
Махмуд Қашқари
1915жылы Түркияның Стамбул қаласында Ахмет Рифат баспасында басылған үш томдық «Дивани луғатит түрк» кітабы жарыққа шығысымен-ақ, Махмуд Қашқари және оның бұл атақты еңбегі туралы хабар бүкіл дүниені аралап кетті. Түркі халықтары өкілінің XI ғасырда аса жоғары ғылыми дәрежеде жазған атақты еңбегі бүкіл дуние жүзі ғылымында күтпеген үлкен жаңалық болды. Жаңалық болатыны бұған дейінгі белгілі мұралардың бәрі де арнайы филологиялық немесе тарихи этнографиялық зерттеулер болмай, көбіне діни-философиялық, дидактикалық сарында жазылатынды. Бір себептен, ол дәуірде филологиялық немесе тарихи-этнографиялык зерттеулер жазуды күтудің өзі тарихи жағдайлармен есептеспегендік тәрізді болып көрінетін еді. Күтпеген жаңалық болатын тағы бір себебі – түркі халықтарының өкілі сол дәуірде осыншалық білімдар болады дегенге ресми батыс ғылымы сенбейтін, өйткені,олардың ойынша: түркі халықтары тек көшпенділер,сондықтан олардың арасында ғылымға бейімділік болуы мүмкін емес. Оларды цивилизациямен таныстырып, сауаттылық ізін салған тек қана батыс деп есептелетін.
Сөйтіп, «Дивани луғатит түрктің» жарыққа шығуы ғылым дүниесінде аса үлкен оқиға болып бағаланды. Осылай болғанымен «Дивани луғатит түрк» туралы мәліметтер бұған дейін де болғанға ұқсайды. Мысалы, Мысыр елінің көрнекті тарихшысы Б. Айни Европа, Сирия, Индия тарихына арналған бір еңбегінде қашқарлық ғалым ибн Махмудтың еңбегінен үзінділер беріп, оғуз руларының таңбалары, түркі тілдері мен ұйғыр жазуы жайында, түрікмен тілінің кейбір сөздері туралы мәліметтер берген. Сол сияқты, Қашқари мен оның еңбегі туралы Европаға алғаш хабар берген Венгер Ғылым академиясы 1904 жылы жариялаған Лингвистикалық энциклопедия деп қарау мақұл сияқты. Эндиклопедияда араб - түрік тілінде жазылған мұралардың ең ертедегісі «Дивани луғатит түрк» делінеді. Бұл, әрине, Махмуд Қашқари еңбегі екеніне күмән жоқ.
«Дивани луғатит түрк» хиджра есебімен 464 жылдың бесінші айының алғашқы күні (қазіргі жыл санау бойынша 1072 жылдың 25 қаңтарында) жазыла бастаған, 466 жылдың алтыншы айының 10 күні (1074 жылдың 10 ақпанында) аяқталған. Осыдан екі ғасыр өткен соң 1266 жылдың тамыз айында «Дивани луғатит түркті» түп нұсқасынан бір сириялық кісі көшіріп алады. Қөшіруші былай деп жазады: «Әуелі Сава, кейін Шам (Дамаск) қаласының тұрғыны Мухаммед бин Әбібәкір ибн Әбілфатих (оны тәңірі жарылқасын) осы кітапты түпнұсқасынан көшіріп, 664 жылы оныншы айдың жиырма жетінші жексенбі күні бітірді».
Сонда Махмуд Қашқари кім, ол қайда туып өсіп, білім алған, қай халықтан шыққан? Махмудтың өмір баянына қатысты мәліметтер өте жарытымсыз. Оның өмірі жайындағы мәлімет өз кітабында айтқан азын-аулақ хабардан әрі аса қоймайды.
Махмудтың толық аты-жөні Махмуд абы Хусейн ибн Мухаммед Қашқари. Оның әкесі Қашқарда туып өскен.Ол кезде арабша білім алған түріктер сол кездің салтымен өз фамилиясын туған жерінің атымен атаған. Сөздің соңындағы парсының тәндікті, белгіні білдіретін жұрнағы. Қазақша айтсақ:қашқарлық дегенді білдіреді.
Әкесі Қашқарда туып өсіп, соның тұрғыны болғанымен, өмірінің көп кезеңін Баласағұн қаласында кешкен. Атақты ғалым осы Баласағұн қаласында (Қырғызстанның қазіргі Тоқмақ қаласы) туған. Балалық және жастық шағының көп мезгілін Ыстық көл маңындағы қышлақтарда өткізеді. Өз айтуынша, оның әкесі қараханидтер тұсындағы әміршілердің бірі Насыр ибн Әлидің нәсіліне жатады. Махмуд алғашқы білімді Қашқар қаласында алады да, кейін Орта Азия мен Иранның біраз қалаларын аралауға сапар шегеді. Сапарының негізгі мақсаты - өзінің білімін толықтырып, жетілдіру болады. Ол сол заманғы араб мәдениеті мен ғылымының көрнекті орталығы болған Бағдат каласында да біраз уақыт тұрғанға ұқсайды. Махмуд Қашқари арабша жоғары білім алған, өз заманының аса көрнекті ғалымы болған. Араб филологиясын жетік білген және өз білімін туған халқының тілі мен әдебиеті, тарихы мен этнографиясы, географиясы жайында зерттеулер жүргізуге жұмсаған. Махмуд Қашқаридың дәл қай жылы туып, қанша жыл өмір сүргендігі әзірше белгісіз. Бұл жөніндегі жалғыз дерек оның өзі айтқаны ғана. Кітабының аяғында ол «бұл кітап мені өлімге бір табан жақындатты» деп жазады. Бұл бір жағынан, автор өзінің бұл тарихи еңбегін жазуға ұзақ жылдар бойы еңбек еткенін дәлелдесе, екінші жағынан оның біраз жасқа келгендігін де көрсетеді. Олай болса Махмудтың туған кезі сол XI ғасырдың басы болса керек.
Өйткені кітаптың өзі 1072-1074 жылдары жазылған. «Дивани луғатит түрк» автордың соңғы еңбегі болса керек. Өзінің айтуынша ол бұл кітаптан бұрын да түркі тілдерінің синтаксистік жүйесі жайында «Джавахир ан-нахви фи-л-лафви түрк» - «Түрік тілінің синтаксистік жүйесінің негіздері» деген ғылыми трактат жазған. Алайда оның бұл еңбегі сақталмаған болу керек, сондықтан осыдан басқа еш мәлімет жоқ. Махмуд Қашқаридың түркі халықтарының ішінде нақ қай халық өкілі екені туралы да ешбір мәлімет жоқ. Рас,оны түркі халықтарының біріне телуге тарихи деректер мүмкіншілік бермейді. Өйткені, қараханидтер тұсындағы түркі халықтарының кейін араласып, етене болып кеткені соншалық, пәлен тайпа - тек қана пәлен халықтың
этногенезін құрады деп айтуға келмейді. Бір тайпаның өзі кейінгі дәуірде бірнеше халықтардың құрамына кіріп, сіңісіп отырған. Ал Махмудтың сол кездегі түркі тайпаларының қайсысын шыққандығы жайында өзінің бір ескертпесі жөнінде айта кеткен жөн. Оның айтуынша, оның ата-бабасы сөз басындағы а дыбысына х дыбысын қосып айтатын болған. Бұған қарағанда оның туған тайпасы Орта Азия жеріне басқа бір жақтан келген емес,осы аймақтың тұрақты еекі тұрғыны. Дегенмен, бұл ескертпесінің өзі де Махмудтың нақ қай тайпадан шыққандығын анықтауға мүмкіншілік бермейді. Сөз арасында айта кететін бір жәй: бірсыпыра зерттеушілер Махмудтың қашқарлық екеніне қарап, оны ұйғыр деп танып, оның ұлы мұрасын да ескі ұйғыр тілінің ескерткіші дейтін пікірге ойысатын сияқты. Бірақ олай деп тұжырымдауға пәлендей айқын дәлел жоқ.Қашқар қаласының ол кездегі зтникалық құрамын айырып алудың өзі қиын. Оның бер жағында «Дивани луғатит түркті» — тек ескі ұйғыр тілінің ескерткіші деуге тағы дәлел табу қажет. Онда сол кездегі түркі тайпаларының бәрінің де әдеби, тілдік мұралары бар. Онан соң, сол кезде Қашқаридың ата-бабасы шыққан рудың немесе тайпаның қай халықтың құрамына енгенін де айту оңайға түсе қоймайды.
Кейбір шетел зерттеушілері, әсіресе Түркия зерттеушілері, Махмуд Қашқари Анатолия түріктерінен шыққан ғалым деп даурығып жүр. Анығында Махмуд Қашқари жоғарыда келтірілген ескертпе арқылы өз ата - бабаларының қалайда Орта азиялық тұрғын екенін дәлелдеп отыр. Олай болса, бұл жерде оның тұрағы мен шыққан халқын Түркия жеріне көшіре қоярлықтай қисын жоқ. Оның үстіне, ескі дәуір ескерткіштерін Түркия ғалымдарының панисламистік мақсатпен
жармаса кетуі жаңалық емес. Ғылым тарихы олардың осы тәрізді талай «кәсібін» біледі. Олар тіпті, Орхон-Енисей жазбаларын да иемденбекші болғаны мәлім.
Махмуд Қашқаридың атын бізге, біздің заманымызға жеткізген оның ұлы мұрасы «Дивани луғатит түрк». Сондықтан М. Қашқари жайындағы, оның тарихи ғылымдық ерлігі жайындағы мәселені сол еңбегі, оның мәні мен
маңызы, онда сөз болған, шешуін тапқан ғылымдық мәселелерден бөлектеп қарауға болмайды. Осы екеуін бірлікте алып, жарыстыра әңгімелегенде ғана бұдан 900 жылдай бұрын өмір сүріп, еңбек еткен ұлы ғалымның нағыз бейнесін көз алдымызға әкеле аламыз.
Қашқари еңбегінің аты ғалымның өз алдына қойған мақсатымен ұштасып, содан туған. Автор бұл еңбекке материал жинап, жүйеге келтіріп жазу үшін өз өмірінің едәуір уақытын жұмсайды. Ол өз еңбегін бір тайпа емес, бірнеше тайпалар тілдерінің материалдары негізінде жазады. Махмұд Қашқари «Дивани луғатит түрк» - «Түрік тілдері сөздерінің сөздігін» жинап жазу үшін қаншама күш-жігер жұмсағаны жайында былай деп жазады: «Мен түріктер, түрікмендер, оғыздар, чығылдар, яғмалар, қырғыздардың қалаларын, қыстаулары мен жайлауларын көп жылдар бойында аралап шықтым, сөздерін жинап, түрлі-түрлі сөз қисындарын үйреніп, айқындап отырдым. Мен бұл ісімді тіл білмегендігімнен жасаған жоқпын, сол тілдердегі сөздердің көп байқалмайтын мәселелерін айқындап, аңғару үшін жасадым. Әйтпесе мен
тілге олардың ең жетік, ең білімдар,. жүйрік, ұрыста найзагерлерінен, ең ескі тайпадан едім. Оларға осынша назар аударған себебім, түріктер, түрікмендер, оғыздар,чығылдар, яғмалар мен қырғыз тайпаларының тілдері бүтіндей көңіліме орнады. Оларды бір жүйеге келтіріп, тәртіпке салдым.
Бұл шығарманы мәңгі ескерткіш болсын деп, құдайға сыйынып, кітапты жаздым. Қітап «Дивани луғатит түрк» деп аталды». Атақты ғалым өз еңбегінің қанша күшке түскендігін, мақсатын осылайша баяндайды. Кітап обаста Абулқасым Абдуллах бинни Мухаммадил Мухтада деген біреуге сыйға арналады. Махмуд Қашқари оны «пайғамбар мәртебесіндегі ұлығымыз» деп атайды. «Диванның» құрылысына қарап, оны шартты түрде
екі бөліп қарауға болады. Қіріспеде автор түрік тілдерінің маңызы мен мәні, сонымен байланысты еңбекті жазудағы өз мақсаты, мәселелерді әңгімелеу тәртібі, сөздердің құрылысы, етістіктен жасалған есім сөздер, айтылмаған сөздер, сондай-ақ түркі тайпалары, олардың тілдік этнографиясы және т. б. жайлы мәліметтер береді.
Осыдан кейін Махмуд Қашқари сөздік беріп, оларды жан-жақты түсіндіреді. Бұл ретте автордың мынадай бір ескертпесін келтіре кеткен жөн: «Мен сөздікте істі ықшамдау мақсатымен қазір тілде қолданылып жүрген сөздерді ғана бердім, қолданудан шығып қалғандарын бермедім» деп жазады. Бұл ескертпе автордың әдеби нормадағы сөздер мен архаизмдерді (ескіріп кеткен сөздерді) айыра қарап, жіктеп отырғанын дәлелдейді. Ол заманғы филология ғылымы үшін, әсіресе түркі тілдері үшін бұл аса байқампаздық, білімділік екенінде сөз жоқ.
Махмуд Қашқари еңбегі негізінен сол дәуірдегі түркі тайпаларының тілдік құрылыстарын жүйе-жүйемен баяндауға арналған. Бірақ кітаптың берер мәліметі онымен ғана шектелмейді. Қашқари еңбегін қазіргі заманда тек қана тіл мамандары оқып, зерттеп қоймай, сонымен катар, әдебиетші, тарихшы, этнографтар мен географтардың да үңіле қарап, жете зерттеп жүргені кездейсоқ жай емес.
Қашқари еңбегінің әдеби маңызы жайлы неміс оқымыстысы М. Хартман: «Дивани луғатит түрк» - халықтык әдебиеттің үлгісі, соның негізінде құрылған дейді де, осыдан екі-ақ жыл бұрын жазылған «Құдатку білігті» («Бақыттылық жайлы ілім») сарай әдебиетінің нұсқасы деп табады. Бұл «Дивани луғатит түрк» түркі халықтарының ескі әдебиетінің тарихында аса сирек кездесетін
әдебиет үлгісі екендігін анық таныған ғалымның пікірі.
Махмуд Қашқари еңбегінде жоғарыда көрсетілгендей, сол заманғы түркі тайпалары жайында мәлімет беріледі. Ол мәліметтер қай халықтың қандай тілде сөйлейтіні жайында ғана емес, орналасу тәртібі, қай тайпаның қайдан келгендігі, қандай территорияны мекендейтіні, әдет-ғұрыптық ерекшеліктері және т. б. болып келеді. Осыған байланысты Махмуд Қашқари өмір сүрген дәуірдің кейбір
тарихи жағдайларын еске түсіре кеткен мақұл. Махмуд Қашқари XI ғасырда өмір сүріп, еңбек етті. Бұл дәуір тарихта қараханидтер мемлекеті деген атпен белгілі.
Махмуд Қашқаридың өзі де осы қараханид патшалығы әміршілерінің біріне туыстық жақындығы барын айтады. X ғасырда басқа тайпалар арасында үстемдік алған Қарлұқ тайпалары одағы Жетісу өңірінде негізі түрік халықтарынан шыққан қараханидтер, яғни Илекхан династиясының бастауымен өздерінің қуатты мемлекетін құрады. Қараханидтер мемлекеті тарихта түрік халықтары арасындағы алғашқы мұсылман династияларының бірі еді. Мемлекеттің орталығы әуелі Баласағұнда (Қырғызстанның Тоқмақ қаласы) болады, кейін Қашқар қаласына ауысады. Қараханидтер мемлекетінің нағыз дәуірлеген кезі X-XI ғасырлар болса керек.
Бұл кездерде қараханидтер мемлекетінің шекарасы Жетісудан бастап Қашқар, Бұқар мен Самарқан қалаларына, Сырдария бойларына дейінгі мол территорияны
алып жатқан. Қараханид мемлекетінің құрамы да әрқилы болған. Сол заманда мәдениеті жоғары болған ұйғырлар, Сырдария мен Амудария бойларындағы иран
мен түрік халықтарының арасынан шыққан қоспа тұрғындар және т. б. мемлекет құрамының ала-кұлалығын дәлелдеумен бірге, оның мәдениетінің де қат-қабат сырларын аңғартқандай. Қараханидтер мемлекеті мемлекет құрамындағы халықтар мәдениетінің қосылған түрі іспетті болған. Бұл кезеңдерде мемлекет территориясындағы қалалар да қатты дамыған. Мемлекеттің халық кұрамына қарай, құрамында екі түрлі жазба әдеби тіл қалыптасқан. Бірі мемлекеттің шығысында қарлұқ-ұйғыр тайпалары тілдерінің негізінде, екіншісі мемлекеттің
батысында, Хорезм маңында оғыз-қыпшақ тайпалары тілдерінің негізінде қалыптасқан. Махмуд Қашқари еңбегінде қараханидтер мемлеқетінің құрамына енген түрік тайпалары атап-атап көрсетіліп отырады. Қашқари түрік нәсіліне 20 түрлі тайпа жатады деп көрсетеді. Осы тайпалардың әр қайсысы бірнеше рулардан құралатыны айтылады, бірақ ол рулардың бастыларын атадым да, майдаларын тізіп жатпадым деп көрсетеді. Қашқари тайпаларды екі топқа бөліп, батыстан шығысқа қарай орналасу тәртібі бойынша санап шығады. Сонда бірінші топқа (солтүстік топқа): батыстагы тайпа — беғенек (печенег), одан соң қыпшақ, оғыз,иемек, башқырт, басмыл, қай, йабақу, татар, қырғыз жатады. Екінші топқа (оңтүстік топқа): ең батыстағы тайпа чығыл, тухси, яғма.ығрақ, йаруқ, йумул (жумул),ұйғыр, қытай, таббач жатады. Ал, соғдақ, арғу, түбүт тайпапары бұл жерге басқа жерден келгендер деп көрсетіледі. Түбүттер туралы Қашқари былай деп жазады: «Түбүт түрік жерінде тұратын тайпа. Киік әтірі соларда болады. Қылмысты болып каша көшіп, теңіз жолымен Чинға жетіп, орнығып калған. Өніп-өскен. Олар банисабат ұрпағы. Олардын солтүстігінде ұйғыр, шығысында Қытай, батысында Қашмир, оңтүстігінде Үнді теңізі.
Олар өз ана тілін әлдеқашан ұмытып, түрік тіліне үйренсе де, түрік сөздерін өз тілінің заңдарына лайықтап айтатыны байқалады. Мысалы, «ана» дегенсөзді «ума» деп, «ата» деген сөзді «оба» деп атайды». Арғұлар «Дивани...» мәліметтері бойынша осы күнгі Шымкент пен Тоқмақ қалаларының аралығындағы кең территорияда тұрған. Сол маңдағы тайпалар арасында олар көп уақыттар бойы үстем болған. XI ғасырда, яғни «Дивани...»
жазылған мезгілдерде арғұлар өздерінің бұрынғы басымдығынан айрылады да, билік баска тайпаның қолына көшеді. Сонысына байланысты арғұлар бұрынғы мекенінде өзгертеді.
Ал ұйғырлар негізінен бес үлкен қалада: Сумии, Қүжу, Жанбалық, Бешбалық, Йаныбалық (балық - ескі түрік тілінде «қала» деген сөз) деген қалаларда тұрады деген мәлімет беріледі. Қыпшақтар мекені деп Товар және
Қашқар маңындағы бір кішірек қала аталады. «Диванидағы...» мәліметтерге қарағанда, олар шаруашылықпен, балықшылықпен айналысқан. Сонымен қатар, сол кезеңде қыпшақтар әлсізденіп, ыдырап, біразы оғыздарға, біразы чығылдарға, т. б. тайпаларға қосылып кеткеніде аңғарылып отырады. Ал оғыздар - түрік тайпаларының бірі, олар түрікмендер болып табылатынын айта келіп, түрікмендердің 22 рудан құралатынын, олардың әрқайсысының өзіне тән таңбасы, малға салатын ендері барлығын, әлгі рулар өзара сол ентаңба арқылы айырылатынын хабарлайды. Рулардың аттары, ентаңбалары атап-атап көрсетіледі. Мұндай тарихи-этнографиялык мәліметтер Қашқари еңбегінде жиі кездеседі.
Сөздікте берілген әрбір сөздің тұсында (егер ол этноним, мал, кұс, т. б. атауларға немесе әдет-ғұрыптарға, салт-сана, шаруашылық кәсіпке байланысты сөз болса) мүмкін боларлық бар мәлімет беріліп отырады.
Сөйтіп, Қашқари еңбегінің маңызды бір жері осы материалдарға байланысты болып келеді.
Әрине, Махмуд Қашқари филолог және оның еңбегі де осы филологиялық тұрғыдан жазылған. Еңбектің құрылысының жинақы, жүйелілігі, ондағы мәселелердің ғылыми тұрғыдан аса маңыздылығы мен дәлдігі авторды өз заманының аса ірі оқымыстысы есебінде танытады.
«Түрік тілдері сөздерінің сөздігі» ең алдымен лексикографиялық мұра есебінде көңіл аударады. Қашқари сөздерді реттеп беруде өзіне тән тәсіл қолданады. Ол ең әуелі аз әріптерден құралатын сөздерді береді де, одан әрі әріптің санына қарай дамытып отырады. Қандай сөздерді беріп, қандай сөздерді бермеу мақұл дегенде, сол кезеңде тайпалар тілінде қолданылып жүрген сөздерді, яғни актив сөздерді ғана беру керек деп мәлімдейді.
Бұл автордың алдын ала ойластырылған принцип бойынша жұмыс істегендігін дәлелдейді. Ол сөздік жасауды әйтеуір білген, естіген сөздерді тізе беру деп қарамайды.
Сонымен қатар, автор тілдің сөздік құрамындағы актив сөздер мен пассив сөздерді айыра қарап, екеуін екі түрлі құбылыс деп есептейді. «Түрік тілдері сөздері сөздігінің» лексикографиялық мәні мұнымен ғана бітпейді. Онда
антоним мен синоним сөздер, омоним сөздер мен метафоралар, диалектілік сөздер бас-басына ажыратылып түсіндіріліп отырады. Ал мұндай жүйеге келтіру, байқампаздық Қашқари заманындағы лингвистика үшін аса бір ірі табыс еді. Автор ескірген сөздерді, шеттен келген сөздерді сөздікке енгізбедім деп мәлімдейді. Әрине, бүгінгі түркі тілдерінің тарихы тұрғысынан алғанда олардың «Сөздікте» берілуі аса маңызды іс болар еді. Алайда автор өз принципіне басынан аяғына дейін берік. Махмуд Қашқаридің бұл орайдағы маңызды ғылыми пікірі жаңа сөздер мен сөздердің жаңа мағыналарының пайда болуы жайында айтқандары. Оның айтуынша жаңа сөздер мынадай тәсілдер арқылы пайда болады. Жаңа сөздер бұрыннан қолданылатын түбірге қосымша жалғану арқылы ғана пайда болмайды. Жаңа сөздер сонымен қатар бұрыннан белгісіз қолданылу ыңғайында да, сөздерді қарсы мәнде қолдану арқылы да пайда болады. Өйткені бір ғана сөз енді бір-біріне қарама - қарсы екі мағынада айтылып қалыптасады Мысалға сучік
сөзін осындай деп көрсетеді. Расында да, Орхон-Енисей жазбаларында
(V-VIII ғ.) сучік сөзі - тәтті, алдамшы деген тәрізді тіркестер құрамында басқа мағына берсе, Махмуд Қашқари оны қазір ащы мәнінде айтылады деп
түсіндіреді. Махмуд Қашқаридің айтуынша жаңа сөз жасалудың
екінші біржолы-сөз мағынасының тарылып, кеңеюі болатын тәрізді. Бұрын бүтіннің бір бөлшегін гана білдіретін сөздер келе-келе бүтіннің өзін білдірсе, бүтінді білдіретін сөздер кейде сол бүтін заттың бөлшегін ғана білдіретін болып қалыптасады. Ал, кейде сөздер өздері білдіретін заттар мен кұбылыстардың ерекшелігіне байланысты да жаңа мән алып, жаңа сөз есебінде қалыптасады дейді.
Махмуд Қашқари еңбегінің мазмүнына зер сала отырып, оның тек жетік лексикограф қана болмай, түрік тілдерінің фонетикалық заңдылықтарын да жетік білгендігін байқаймыз. Ол өз сөздігінде фонетикаға арнайы тоқтамайды. Бірақ, жеке сөздердің ерекшелігіне, тайпа тілдерінің бір-бірінен дыбыстық айырмашылықтарына байланысты фонетикалық заңдылықтарды да қамтып
отырады. Бұл ретте оның анық дыбыс пен әріптің арасындағы органикалық байланысты көре білуі атап өтуге тұрарлық. Ол сол кездегі қолданылып жүрген алфавиттің түрік тілінің дыбыстық жүйесін толық қамти алмайтындығын ашып көрсетеді. Махмуд Қашқаридің айтуынша, алфавитте дауыссыз дыбыстарды білдіретін 18-ақ әріп бар. Бірақ түрік тіліндегі дауыссыз дыбыстар бұдан әлдеқайда көп. Әріппен белгіленбей қалған дыбыстарды қосымша белгілер арқылы қалайда белгілеу қажет деп жазады Қашқари. Сонымен қатар ол дауысты дыбыстардың созылыңқы және қысқа, толық және шолақ дыбыс-
талатынын көрсете отырады. Дауысты дыбыстың әр түрлі
айтылуына карай сөз мағыналарының өзгешелігін көрсе-
теді. Мысалы, аран сөзі екі түрлі айтылып, бірде ер кі-
сіні, бірде малға шөп салатын жерді (оңтүстік қазақта-
ры тілінде кездесетін аран сөзін салыстырыңыз) білді-
ретінін айтады.
Махмуд Қашқари түркі тілдері фонетикасы саласында бірінші рет дыбыстардың ассимиляциясы мен ауысуы, көрші дыбыстың әсерінен дыбыс түсіп қалу заңдылығын ашып, оларды фактілер негізінде дәлелдейді. Мысалы,
сөз құрамындағы д дыбысы п, т, ч, к, дыбыстарымен көрші келсе, соңғылардың әсерінен т болып естілетінін көрсетеді.
Қашқари белгілі бір дыбыстың бірі тайпа тілінде қолданылғанымен, басқа бір тайпа тілінде жоқтығын да айтады. X дыбысы түркі тілінде көрші үнді халыктарынын әсерінен пайда болды дейді.
Грамматикалық құрылысты баяндауда Махмуд Қашкари өзі зерттеп отырған тілдер жүйесін барынша терең білетіндігін, тілдік құбылыс атаулының бәрінің де заңдылығын терең білетіндігін байқатады. Ол түбір, туынды түбірлерді ажыратып түсіндіреді. Сөздерді грамматикалық және семантикалық мәніне қарай екі үлкен топқа бөледі: есімдер, етістіктер. Есімдердің байырғы, түбір түрлерін, сондай-ақ етістіктің қосымша арқылы жасалған түрлерін айырып көрсетеді. Мысалы, Қашқари кесме (бұрым) сөзін — ме қосымшасы арқылы кеседі етістігінен жасалған деп көрсетсе, сәвініч (сағыныш) сөзі сәвінді етістігінен - іч қосымшасы арқылы жасалған деп көрсетеді. Осындай туынды түбір қатарында йайлағ (жайлау, ғ-ның у-ға ауысуы біздің тілімізде кейінгі дамудың жемісі), қышлағ (қыстау, қыстақ, кейінгі даму барысында бұл сөздің екі тұлғасы екі түрлі мағынаға ие болған). Мұның бірі қысқы мекенді білдірсе, бірі «село,ауыл» мәнінде қалыптасқан т. б. сөздерді білдіреді. Қашқари көрсеткен етістіктен есім тудыратын жұрнақтардың біразы біздің ана тілімізден де кездеседі. Қашқаридің түрік тіліндегі етістіктердің уақыт-шақты білдіретін тұлғалары, тұйық райдың жасалу жолдары мен мәні, істі көп адам, не бір адам істеуіне байланысты болатын өзгерістер, анайы және сыпайы сөйлеудің тәсілдері жайында айтқан ережелері тек өткен тарихи кезеңнің белгісі ғана емес, бүгінгі түркі тілдерінің осындай құбылыстарын түсіну үшін де аса зор көмекші боларлықтай.
Махмуд Қашқари еңбегінің тюркология үшін маңызы тек осы айтылғандармен бітпейді. «Дивани луғатит түрк» - түркі тілдерінің тарихи диалектологиясының алгашқы негіздері салынған еңбек. Махмуд Қашқари түркі тілінде сөйлейтін тайпалар тілінің бір-бірінен дыбыстық ерекшеліктерін белгілі бір тайпа тіліндегі бір дыбыстың екінші бір тайпа тіліндегі қай дыбысқа сәйкестігін де айта отырады. Қашқаридің айтуынша, қыпшақтар мен оғұздар сөз басындағы й орнына ж немесе қосарлы дж дыбыстарын қолданады. Ал, арғу тайпасының тілінде сөз соңындағы және сөз басындағы й дыбысының орнына н дыбысын айтады. Мысалы, қой (мал атауы) деудің орнына қон, йығай (бейшара, мүсәпір) деудің орнына йыған деп айтқан. Сондай-ақ сөз басындағы м дыбысын б-ға айналдырып айтқан. Мысалы: мен>бен. Және т дыбысын д түрінде қолданған, тәуәй>дәуәй (туйе), т. б. Яғма, тухси, қыпшақ, йбақу, татар, қайжумыл тайпалары сөз ортасындағы з дыбысын й түрінде айтатын болған. Мысалы: қызың>қайық (қайың), қазын>қайын (қайын аға) және т. б. Сонымен қатар, бір дыбыстардың бір тайпа тілінде қолданылып, ал екінші бір тайпа тілінде сондай ыңғайда айтылмай түсіп қалатыны да М. Қашқари назарынан тыс қалмайды. Мысалы, ол оғыз тілінде барған сөзінің құрамындағы ғ дыбысы түсіріліп, баран түрінде айтылатынын атап көрсетеді.
Сонымен қатар Махмуд Қашқари бұл еңбегінде түркі тілдерінің алғашқы классификациясын берді. Осы мақаланың бас жағында сөз болған түрік тайпаларын екі топқа (солтүстік және оңтүстік) бөліп қарауы - тюркология тарихындағы алғашқы классификация еді. Бұл классификацияда Қашқари географиялық (орналасу орнына қарай) принцип қолданады. Алғаш рет Қашқари қолданған географиялық принцип біздің заманымыздағы басқа да классификацияларда қолдау тапты (мысалы, профессор Богородицкийдің классификациясы). Сондай-ақ, Қашқари көрсетіп кеткен кейбір диалектілік айырмашылықтар да кейін түркі тілдерін топқа бөлуде басты принцип болып қалды (мысалы, ғ дыбысының түсіріліп айтылуы, академик Самойловичтің классификациясы).
Махмуд Қашқари өз заманындағы түркі тілдерінің қайсысы қандай дәрежеде дамығанын да айтып отырады.
Оның айтуынша, түркі тілдерінің ішіндегі ең жеңіл тіл оғыз тайпаларының тілі, ең сындарлы, әдемісі яғма, тухси тайпалары мен Іле, Ертіс, Еділ бойларынан бастап, ұйғыр қалаларына дейінгі аралықта тұратын тайпалар тілдері. Бұлардың ішінде де ең сындарлысы және көп тарағаны - ұйғыр тілі. Әрине, Қашқари заманында ұйғыр тілі түркі тайпаларының арасында әдеби тіл міндетін атқарады. Сондықтан да ол басқа тілдерге қарағанда көп жерде қолданылады.
Махмуд Қашқари және «Дивани луғатит түрк» жайындағы қысқаша мәлімет осындай. Мақалада оның еңбегінің басты-басты мәселелері ғана атап көрсетілді.
«Дивани луғатит түрк» әлі жете зерттелген емес. Оның бер жағында, «Дивани луғатит түрктің» белгілі бір тілге қатысы жайындағы мәселе әлі қолға алынған емес. Соның өзінде бұл еңбектің тілін бір ғана халық тіліне телуге болмайды. Онда осы күнгі Орта Азия жерін мекендейтін барлық түркі халықтары тілінің элементтері бар. «Дивани луғатит түрк» кітабы тілінін сөздік корында
болса да, грамматикалық құрылысында болса да қазіргі қазақ тілі материалдарымен сай түсіп, кейбір фонетикалық, грамматикалық өзгерістеріне қарамай, мәндес болып отыратын фактілерді жиі кездестіруге болады. Мұның өзі Қашқари еңбегін қазақ тіліне жақындығы тұрғысынан зерттеу жұмыстарын жүргізудің аса қажет екендігін дәлелдейді.
Махмуд Қашқари өз заманының аса білімдар перзенті болған. Оның ғылыми мұрасы «Дивани лугатит түрк» - соның айқын куәсі.
