Құрметті оқырмандар!
Назарларыңызға кітапханамыздың Сирек кітаптар 
қорынан «Қазақ Мемлекеттік» баспасында 1964 жылы жарық көрген «Орта Азия мен Қазақстанның IX-XIX ғасыр ұлы ғұламалары» кітабынан әдебиет тарихындағы дүр ақындардың бірі, парсы әдебиетінің көрнекті тұлғасы, Иран, Тәжікстан мен Ауғанстан елдерінің ұлттық ақыны Әбілқасым Фердаусидің өмірі мен шығармашылығын ұсынамыз.
Әбілқасым Фердауса
Қазақ даласында осы бір ұлы
есімді кім білмейді? Оның «Шаһнама» («Патшалар кітабы») атты тамаша дастанын кім тамсана тыңдамады? Поэманың басты кейіпкерлері Рүстемнің, Дастанның ерлігіне кім сүйсінбеді? Тіпті қарапайым қазақтар өздерінің ұлдарын Фердауси поэмасының кейіпкерлерінің есімімен Рүстем, Дастан деп те атады. Оларды былай қойғанда, қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев өзінің ақындық жолында Фердаусиді асқар бел көрді, ұлы ұстаз тұтты.
Қазақ қауымы Фердаусидің «Шаһнама» дастанын
сырттай тыңдап қана қойған жоқ, оны өз көзімен көріп,
қолымен ұстап, өз ана тілінде оқыды. Моселен, Сердалы ақынның «Шаһнамадан» алып жазған «Хисса Рүстем-Дастан» дейтін кітабы 1888 жылы Қазанда, ал Ораз-Молданың «Шаһнама» деген аудармасы 1886 жылы Ташкент-те басылып шығады. Көрнекті журналист, әрі ақын Мұхамеджан Сералин 1914-15 жылдары «Шаһнаманың» бір бөлімін қазақ тіліне аударған. Оны «Рүстем және Зораб» деген атпен «Айқап» журналының бірнеше санында жариялады. Ал, кейін 1934 жылы Фердаусидің туғанына мың жыл толуына байланысты көрнекті ақынымыз.
Әбілқасым Фирдауси Туси - («Патшалар кітабы»), бір адаммен жазылған әлемдегі ең созылмалы эпикалық поэманың авторы. Фирдауси әдебиет тарихындағы дүр ақындардың бірі және парсы әдебиетіндегі ең көрнекті тұлғасы болып саналады. Иран, Тәжікстан мен Ауғанстан елдерінің ұлттық ақыны.
IX ғасырда Орта Азияда арабтар үстемдік құрып тұрғаны тарихтан мәлім. Бірақ Иран, Тұран, Хорасан сияқты үлкен өлкелерді билеп тұру оларға оңай соқпады. Сондықтан арабтар ел басқару ісіне жергілікті феодалдарды пайдаланды. Осы кезде Орта Азияда саманидтер әулеті деген атышулы ұрпақ болатын. IX ғасырдың екінші жартысында араб халифаты саманидтер әулетін
Орта Азияның әр жеріне әмір етіп тағайындайды. Мәселен, Бұқар каласына Исмаил Саманид әмір болады. Ол арабтарға қарсы көтерілген халық қозғалысын шеберлікпен пайдалапа отырып, арабтардың қоластынан құтылып шықты. Сөйтіп, тарихтағы тұңғыш тәжік мемлекетін құрды. Бұл кейін аса күшті және тәуелсіз мемлекет болды. Оның басты қалалары Бұқар, Самарқан, Мерв сол кездегі Орта Азиядағы өнер-білім орталығына айналды. Жүз жыл бойы оған ешбір жау батпады. Елде ғылым мен өнер дамыды, егін шаруашылығы өркендеді.
Алайда, еңбекші халық бұрынғысындай езіле берді.Олар қанаушыларға қарсы жиі-жиі көтеріліс шығарып отырды. Оның үстіне жергілікті феодалдар орталық өкіметке бағынғысы келмей, кейде тақ үшін, кейде бақ үшін жанжал жасаумен болды. Міне саманидтер мемлекетіндегі осы ішкі қаишылықты оның сыртқы жаудары - Қарахан әулегі бастаған көшпелі түрік тайпалары пайдаланып кетті. Ақыры 999 жылы көшпелі түрік тайпаларының тегеуірініне төтеп бере алмаған саманидтер мемлекеті құлады. Сөйтіп, саманид ақсүйектері бастағы биліктен, қолдағы еріктен айрылды. Бірақ олардың бұл құлдыққа көнгісі келмеді. Олар бағы замандағы өздерінің қолындағы өкімет билігін, бостандығын аңсады. Реті келген жағдайда көшпелі түрік тайпаларының үстемдігін құлатып, өкімет билігін қайта өз қолдарына алғысы келді. Осы мақсатпен олар жұртшылықтың өткен өмірге деген құштарлығын күшейтті, елдің ертедегі 'хандары мен
ерлері жөнінде ертегі-аңыздарды, жазба шығармаларды жинап, дәріптегі, таратты. Бірақ бұл ертегі-аңыздар, жазба шығармалар көбінесе араб тілінде болды. Ал жай халық өздерінің ерлік күрес, азаттық өмір, бақытты тұрмыс жөніндегі арман-тілектерін өз тілінде жырлағысы келді. Сондай шығарманың тууын тіледі. Халықтың осы тілегін өзінен бұрынғы және өз тұсындағы ақындардың бәрінен артық түсінген және оиы тамаша етіп жырлаған
Әбілқасым Фердауси болды.
Ғалымдардың топшылауына қарағанда, ақынның әкесі шетел шапқыншылығынан кейін қатты кедейленген ақсүйек болса керек. Сондыктан оған тұрмыс тауқыметін тартуға және өз қызметшілерімен бірге егіс даласынд аеңбек етуге тура келген. Ал болашақ ақынның балалық кезі әлгі шаруа балаларының арасында өткен. Өмірдің ауыртпалығын да солармен бірге көрген. Сонымен қатар, ақынның әкесі өзінше ой-пікірлі адам болған. Жас баласының жанына рухани азық берген, оған өз елінің тарихы мен дәстүрін үйретіп, құлағына құйған. Ал жас Фердаусиге келсек, ол өз елінің ертегі-аңыздарын жақсы білген қарт жыраулардың өлең-жырларын көп тыңдаған. Олардың әрбір сөзін қағып алып, көңіліне тоқыған.
Міне осындай ел ертегісіи рухани азық еткен Фердауси кейін араб тілін үйренді, өз халқының тарихы және әдебиетімен танысады. Қейін ол буыны бекіп, бұғанасы қатып, жігіт болады, әйел алып, бала сүйіп, үй болады.Үй шаруасынан қолы босаған кезде өлең жазып ел арасында елене бастайды. 970 - 975 жылдардан бастап Фердауси өзінің ең ұлы еңбегі «Шахнаманы» жазуға кіріседі.
«Шахнаманы» жазу Фердаусиге оңай болған жоқ. Бұл іске ол өзінің саналы өмірінің 35 жылын арнады. Осы 35 жыл ішінде оның отанында сан алуан өзгерістер болды. Атап айтқанда, Фердауси поэмасын бітіріп келе жатқанда, 994 жылы саманидтер мемлекеті ыдырай бастады да 999 жылы біржола құлады. Ақын поэмасын басында саманидтер сарайына арнап жазған болатын. Енді оны өзгертуге тура келді.Сөйтіп, ақын поэманың екінші нұсқасын жаза бастайды. Мұны ол 1010-1011 жылдары аяқтайды.
Отыз бес жыл ішінде ақын ауыр да аянышты өмірді басынан кешірді.
Отыз жыл бойы шығарма жазып, өз тұрмысына жөпді көңіл бөлмеген ақып қагты кедейленеді. Оның үстіне қуаңшылыққа ұшыраған егіндері көп жыл бойы өнім бермейді. Мұның өзі ақынның шаруашылығын шайқалтып,
тұрмысын нашарлатады. Мұны ақынның өз шығармасынан анық көруге болады. Мәселен, патша сарайының сән-салтанатын, олардың той-думандарын, алтынмен апталып, күміспен күптелген бұйымдарын, оқалы киімдерін асқан шеберлікпен суреттей білген Фердауси кедейшілік пен жоқшылықты да жеріне жеткізе жырлай біледі. Бұған қарағанда өз әкесі сияқты Фердауси де өмірінің орта кезінде кедейлікке душар болған. Бірақ Фердаусидің өзімен пікірлес, сырлас болған ауқатты көршілері оған едәуір кемек көрсеткен. Фердаусиге отын түсіріп берген.. Сонымен бірге ақынды рухани жағынан қолдап, оның өз дастанын жазып бітіруіне дем беріп, жәрдемдесіп отырған. Алайда, ақынды осындай үлкен іске құлшындырған, ауыр жолда оған дем берген тек ауқатты көршілері ғана емес еді. Ақын қайратының басты қайнар бұлағы - өзі жазып жатқан шығарманың басқаларға қажеттігін сезінуде еді. Ақын өз поэзиясын
халық қажетіне жарайды, олардың рухани өміріне қызмет етеді деп санады. Сондықтан бұл еңбектің тез бітіп, ел арасына тарауын басқалар да асыға күтіп отыр деп түсінді. Міне осы сеніммен рухтанған Фердауси 35 жыл
бойы қажырлы еңбек етті. Ақыры, тарихта теңдесі жоқ ұзақ эпикалық дастан - «Шаһнаманы» жазып бітірді. Бұл кезде ақын 71 жасқа келді.
Кейбір ғалымдар көпке дейін Фердауси «Шаһнаманы» Ғазна сұлтаны Махмуд Ғазнауидің тапсыруы бойынша жазды деп санап келді. Бірақ бұл дұрыс емес.Халықтың қиялынан туған әдемі аңызға сүйеніп айтылған болжам. Ақынның ұлылығы мен сұлтанның құзғындығын паш еткен бұл аңыз ғасырлар бойы халық арасына кең тарап келді. Ол көптеген ақын-жазушылардың, суретшілер мен музыканттардың шығармаларына арқау болды. Тіпті немістің ұлы ақыны Генрих Гейне де бұл аңызды өз балладасына өзек етіп алды.
Шындығында мәселе былай болады:1011 жылы Фердауси«Шаһнаманы» жазьіп бітірген соң сұлтан Махмудқа келеді. Әрине, ол еріккенінен келмейді. Кедейлік пен жоқшылық қысып келеді. Оның үстіне ол кезде Фердаусидің ақындық атағы патша сарайы маңына да жеткен еді.
Ақын енді Махмудтың өзіне қарсы ашық күреске шығады. Оны масқаралап сатиралық өлең жазады. Әрине, мұнан кейін оның Ғазнада қалуға еш мүмкіндігі болмайды. Сондықтан ол туған жерін тастап, бөтен елдерге кетеді. Өзін сыйлайтын, жазған поэмасын бағалай білетін адамдарға барып паналайды. Бірақ олар сұлтанның қаһарынан қорқып, оны өз үйінде көп ұстап тұра алмайды. Сөйтіп, ол ел кезеді, жұрт аралайды. Қейбір оқымыстылардың айтуына қарағанда ол Бағдат қаласына зуға кіріседі. Кейбір ғалымдар «Шаһнама» сияқты бұл поэманы да жоғары бағалайды. Алайда, «Жүсіп Зылиха» жөніндегі аңыз құранда да болатын. Демек, кұрандағы аңызды өлеңге айналдыру — Фердауси үшін өзінің алғашқы шығармасы «Шаһнамадан» кейін шегіну, онда жырланған ұлы идеялардан бас тарту деген сөз.Бұл орыстың ұлы жазушысы Н. В. Гогольдің «Ревизор» мен «Өлі жандар» сияқты шығарма жазғаннан кейін, өмірінің соңында ол жолынан айнып, діни сенімдерге беріліп, сол сарында шығарма жазумен бірдей еді. Әрине, ұлы ақын Фердауси бұл шегініске бірден, оңай барған жоқ. Он жылға созылған ауыр да, азапты өмірдің ауыртпалығынан барды.
Арада бірнеше жылдар өтеді. Сұлтан Махмуд ақынның жазған дастаны мен өзі туральт сатиралық өлеңдерін ұмытады. Фердауси өз Отаны - Тус қаласына қайта оралады. Өмірінің соңғы күндерін өзінің шағын қыстағында өткізеді. Сөйтіп, 1020 -1030жылдардың арасында
қайтыс болады. Ақынның өлімі де өз өмірі сияқтьі аянышты болады. Мәселен, дін иелері «дінсіздерді дәріптеді» деген сылтаумен Фердаусиді мұс.ылман зиратына жерлеткізбеген. Тек ақынның достарының күш-жігері арқасында ғана ол өз үйінің жанындағы кішкене бақтың ортасына қойылған. Әбілқасым Фердаусидің атақты шығармасы «Шаһнама» өзінің көлемі мен көркемдігі жағынан дүние жүзіндегі ең ірі шығармалардың қатарына жатады. Автордың айтуына қарағанда, ол 65 мың бэйіттен (екі жолдық өлеңнен) тұрған. Бұл біздіңше есептегенде 120 000 жол өлең деген сөз. «Шаһнаманың» бізге жеткен қол жазбаларында 40 мыңнан 80 мыңға дейін бәйіт кездеседі. Бұл 80 мың немесе 160 мың жол өлең. Бұған қарағанда «Шаһнаманы» көшірушілер өз патшасына немесе өзіне
жақпаған жерін тастап кетіп, қысқартып отырған. Ал,көй жағдайда оған өз жанынан өлсңдбр шығарып қосқан. Немесе басқа эпикалық дастандарды қоса көшірген Қазіргі іріктеліп, таңдалып алынған «Шаһнама мың жол өлеңнен тұрса, ертедегі грек ақыны Гомердің «Илиадасы» 18 мың, «Одиссея» 12 мың, итальян ақыны Дантенің «Құдайлар комедиясы» 15 мың, орыстың ұлы ақыны А. С. Пушкиннің «Евгений Онегині» 5 мың жолдан тұрады. Міне, осы мысалдың өзі ғана ақынның қаншалықты еңбек еткенін айқын көрсетеді.«Шаһнама» негізінен үш бөлімнен құралады.
Олар:
1. мифологиялық аңыздар;
2. Батырлық жырлар;
3. Тарихи шежірелер.
Бұларға қоса «Шаһнамаға» романтикалық және драмалық сарында жазылған бірнеше поэмалар, дидактикалық, философиялық толғаулар және
лирикалық шегіністер енген. Бірақ сырт қарағанда осының бәрі онбір буынға жуық егіз ұйқаспен жазылған.
Сондықтан да ол тұтас туынды тәрізді жігі білінбей тұрады.«Шаһнама» жырының негізгі арқауы — Иран мен Тұранның күресі. «Иран» деп ақын бүкіл иран тілінде сөйлейтін халықтарды (тәжіктер мен ирандықтарды) ай-
тады. Ал, «Тұран» деп Иранның солтүстігіндегі көшпелі түрік тайгіаларын түсіну ксрек. Бүл күресті ол өмір бойы таласып, тартысып келе жатқан екі күш Жақсылық (Ормузд) пен Жамандық (Ахриман) арасындағы күрес ретінде көрсетеді. Ақынның ойынша Ормузд пен Ахриман құдай да емес, шайтан да емес, Шексіз уақыт деп аталатын атаның егіз екі ұлы. Екеуінің күші де бірдей. Ахриманның максаты - адамзатты құрту. Соның үшін ол
адамдар арасында алакөздік, алауыздық тудырады,оларды қанды қырғын соғысқа итермелейді. Ал Ормузд болса, адамдарды апаттан, ажалдан аман алып қалып, бақытты еткісі келеді. Бірақ оның екеуі де өздігінен ештеңе істей алмайды. Өз ойларын тек адамдардың өздері арқылы ғана іске асырады Жақсылық пен Жамандық арасындағы күрес Фердаусидің дүниеге көзқарасы. Міне, осы көзқарасын ол өзінің көркем шығармасы арқылы бере білген. Фердауси реалист болмаған, бірақ өмір шындығын көрсетуде ол өз тұсындағы және өзінен кейінгі көптеген ақын-жазушылардан озық тұрған. Фердаусидің ойынша: адам анадан әулие немесе албасты болып тумайды. Әр адамның бойында жақсылықтың да, жамандықтың да нышаны болады. Егер адамды Ормузд билеп кетсе, ол жақсылык жасайды, ал Ахриманның тіліне ерсе, жауыздық жасаудан жасқанбайды. Әрине, қазіргі тұрғыдан қарасақ, Фердаусидің бұл пікірі әрі тұрпайы, әрі теріс. Бірак осыған қарамастан ақын жасаған адам образдары шындыққа жақыи тұрады. Мәселен, ол жасаған Баһрам Чубина
бейнесі одан көп кейін өмір сүрген Корнель мен Расин образдарынан әлдеқайда шындыққа жақын.
«Шаһнамада» сонау мифологиялық аңызда айтылатын КейТорс патшадан бастап, Саманидтің соңғы шаһы Тиегзегерге дейін 50 патшаның аты аталып, жырға қосылады. Бірақ бұл патшалардың қайс.ысы болса да көмескі, күңгірт жырланады. Олар белгілі бір тарихи кезеңді көрсету үшін алынған белгі ретінде ғана көрінеді. Дастанның басты кейіпкерлері батырлар: Рүстем, Зал,Исңандияр, ұста Қова, оқымысты Маздак. Міне, осылардың ерлік күрестері, іс-әрекеттері Фердауси поэмасының алтын арқауы болған. Мұның өзі ноэманың халықтық сипатын көрсетеді.
Фердауси өз поэмасын барынша түсінікті тілде жазған. Кейбір Шығыс акындарында кездесетін орынсыз тақуалық, сөзуарлық, тілмарлық, тіл безеушілік мұнда жоқ. Соның үшін де оның көптеген жолдары мақал-мә-
телдерге, нақыл сөздерге айналып кеткен.
Фердауси өзінің ұлы дастанын:
Мен өлмен, алда әлі ұлылығым,
Өйткені, септім артқа сөз ұрығын,
Ақын есімі әлемге әйгілі болды. Біздің елде «Шахнаманы» білмейтін адам сирек кездеседі. халқы бүкіл дүние жүзінің жұртшылығымен бірге 1934 жылы ақынның туғанына 1000 жыл
толуын салтанатпен атап өтті. Ақын отаны - Тәжікстанда бірнеше мектептер мен мекемелер, көшелер мен ауылдар, соның ішінде Тәжік мемлекеттік университеті, Душанбедегі астаналық алып кітапхана Фердауси есімімен аталады.
Бүркіт Ысқақов
