Құрметті оқырмандар!
Назарларыңызға кітапханамыздың Сирек кітаптар қорынан 
«Қазақ Мемлекеттік» баспасынан 1964 жылы жарық көрген «Орта Азия мен Қазақстанның IX – XIX ғасыр ұлы ғұламалары» кітабынан Орта Азияның энциклопедист-ғалымы Әбу Райхан Мухаммед ибн Ахмед әл-Бирунидің өмірі мен қызметі жайлы ақпарат ұсынамыз.
Әбурайхан Бируни
Туысқан өзбек халқының данышпан перзенті - астроном, математик, географ, геолог, философ, филолог, тарихшы және этнограф, дәрігер және ақын Әбурайхан Мұхаммед ибн Ахмед Бируни 973 жылы 4 қазанда ежелгі Хорезмнің астанасы болған Қият қаласының іргесіндегі ауылдардың бірінде туған. Қазір Қияттың орнында Шаббаз қаласы бар, ол Қарақалпақ автономиялы республикасына қарайтын ауданның орталығы. Бируни туралы әңгімелер мен аңыздар, мың жыл өткеніне қарамастан, Шаббаз төңірегіндегі ауылдарда осы күнге дейін сақталған.
Қият кейбір тарихи документтерде Хорезм қаласы деп те айтылады. Ол Отырар
мен Сауран сиякты Орта Азияның Қазақстан даласына қараған «терезелерінің» бірі еді. Ерте кезде Қият ірі мәдениет орталығы болған, онда өз заманына сай мектептер мен кітапхана жұмыс істеген.
Хорезмдіктер Қазақстан қыпшақтарымен, Волга булгарларымен, Сібір, Қытай, Үндістан елдерімен қарым-қатынастар жасап тұрған, шет жерлерде жұлдыздар бойынша жол таба білген. «Қара қыпшақ Қобыланды батыр» дастанында айтылатын батыр Сайымұлы Қараман осы Қияттан шыққан делінеді.
Ғылыми еңбектеріне қарағанда Бирунидің да ежелгі Қазақстанның жерлерін жақсы білгендігі көрінеді. Ол өзінің «Ел қоныстанган жерлердің шекараларын баяндау және олардың ара қашықтықтарын анықтау» деген кітабында Арал, Қаспий теңіздерін, Сырдария өзенін,итырар, Сауран қалаларын тағы басқа жерлерді айтады, өзі жасаған географиялық картасында «Орыс жерін», «Славян жерін», «Варяг жерін», «Түркі тайпаларын» көрсетеді.
Әбурайхан ибн Ахмед - еңбекші халықтың бел баласы, өмір тепкісін көп көрген дәулетсіз адамдардың жұрағаты. «Бируни» оның нақты тегі емес, ныспысы, ел ішіне таралган лақап аты. Ежелгі хорезм тілінде
«бирун» - «кала сыртындагы ауыл» деген сөз. Бұл сөз арқылы ғалым өзінің атақсыз атадан, елеусіз жерден тобырлар арасынан шыққанын көрсеткен. Ғалымның әкесі Ахмед, өз аты Мұхаммед, Әбурайхан - косалқы аты. Арабша «Әбу» - «әкесі» деген сөз. Сонда «Әбурайхан» Райханның әкесі. Демек, Бирунидің Райхан деген баласы болған. Ертеде Шығыс елдерінде адамды «пәленнің әкесі» деп те айтқан. Мұндай, баласы арқылы
айтылған есімді күния дейді. Әуелде күния болғанымен,кейінгі кезде Әбурайхан ғалымның накты өз есімі ретінде қолданылып кеткен. Бируни ата-анадан жастай жетім қалып, балалық шағын жоқшылықта өткізген. Бақытсыздық пен жетімдік шырмауында өткен өкінішті өмірін ол мына бір өлеңінде аңғартқан:
«Тегімді менің сұрама,
Атама сәлем бергем жок.
Олт үгіл туған әкемді
Өз көзіммен көргем жок».
Жасынан акылды және дарынды болып өскен Бируни ауыл арасындағы хат білетіндерден үйреніп сауатын ашады да, өз бетімен Хорезмидің, Фарабидің, Жауһаридің, Қараджидің, Ферғанидің тағы басқа білімпаздардын кітаптарын оқиды. Ескілікті аңыздар мен жырларды, нақыл сөздерді ықыласпен тыңдап, ойына түйе береді. Қеруеншілерге «бақыршы бала» болып ілесіп, Орта Азиямен солтүстік Иранның әр түрлі қалаларына барады.Осылайша жүріп білімін көтереді, өмір соқпақтарын көреді Қейінірек Әбунасыр Мансұр ибн Ирак (1020 жылышамасында өлген) деген ғалыммен кездесіп, екі жылдаи содан оқиды. Әбунасыр белгілі грек ғалымы Менелайдың еңбектерін араб тіліне аударған математик болатын.
Оқып, көңіліне тоқығаны көп Бируни жиырма жасында көрнекті ғалым болып қалыптасады. Өз бетімен ғылыми кітаптар жаза бастайды. Дін мәселелері жөнінде ол қарматтар жағында болады. Қарматтар – сырттай ислам дінінің ережелерін қабылдап, іс жүзінде оған карсы шыққан адамдар, бұлардың көпшілігі шаруалар мен құлдар еді. IX ғасырдың екінші жартысы мен X ғасырдың алғашкы жартысында қарматтар ағымы ОртаАзия мен Иранның әлеуметтік өмірінен елеулі орын алған еді.
Ішінара болса да «дінсіздерді» қолдағандығы сезіліп қалғандықтан, Бируни Хорезмде тұра алмайды. Ол 995 жылы өз елінен кетуге мәжбүр болып, өмірінің ұзақ жылдарын шетте өткізеді.
Туған жерінен қуылған ғалым Бируни Қаспий теңізінің оңтүстік жағалауындағы қалаларға келеді. Қәбусибн Уәшімгір (976-1012) деген әкімнің қол астында қызмет істейді. Осында жүргенде, 1000 жылы, 27 жасында «Өткен буындардың ескерткіштері» атты өшпес еңбегін жазады.
Бируни Кәбус сарайында да көп паналай алмайды,одан кетіп Рей қаласында тұрады. 1010 жылы Хорезм мемлекетінің жаңа астанасы Үргенішке (бұл қала қазір Көне Үргеніш деп аталады, оны 1221 жылы монғолдар қиратып кеткен) келеді. Үргеніште Бируниді Хорезмнің әкімі Мамун ибн Мамун қызметке алады. Мамун Үргеиішке белгілі ғалымдарды жинаған болатын. Бұл ғалымдардың ұжымы өз заманының академиясы сияқты еді. Осы ұжымды басқару Бируниге тапсырылады. Бируни Мамунның сарапшыларының бірі болады. Мұнда Әбу Әли ибн Сина, Әбусахиль Мәссих, Әбілхасан ибн әл-Хұммар, ибн Мүскәуайх және Бирунидің жоғарыда айтылған ұстазы Әбунасыр ибн Ирак қызмет істейді.
Алайда ғалым Бируни Үргеніште жемісті еңбек ете алмайды, ғылыммеи шұғылдануға мүмкіншілігі болмайды. Оған саясат мәселелерімен айналысуға тура келеді.
Бүкіл Хорезм мемлекетіне төнген соғыс қаупі, қорғаныстың саяси және дипломатиялық жұмыстары Бирунидің басқаруын талап етеді. Бұл қауіп - Ғазна сұлтанының шойын шоқгіары еді. Бируни мен Мамунның жүргізген
байсалды саясаты Ғазна шапқыншылығын он жылдай кейінге қалдырады.
Бирунидің өміріне тікелей қатынасы болғандықтан, ғазнауилардың шапқыншылығына тоқталып өтейік.
Ауғанстанда, Кәбіл мен Қандағар қалаларының аралығында Ғазна деген көл мен өзен бар. Осы өзеннің жағасына X ғасырда қала салынып, Ғазна қаласы деп аталған. Ауғанстан мен Иранды билеген түркі сұлтандары Ғазнаны өздерінің астанасы еткен, мемлекетін Ғазна мемлекеті деп атаған. Тарихта Ғазна сұлтандарын ғазнауилар дейді. Бұлар 962-1044 жылдар аралығында дәурен сүрген.
Ғазна мемлекетін біріктірген Орта Азиядан шыққан түркі Алыптегін деген адам. Ол әуелде Хорасан әкімінің бәндесі - құл базарынан сатып алып, нөкерлеріне қосқан әскері болатын. Бертін барымталарда көзге түсіп, сипа салар-нөкербасы қызметіне жоғарылатылады. 961жылы әкім Әбділ-Мәлік өлгеннен кейін өкімет билігі Алыптегіннің қолына көшеді. Ол 962 жылы Ғазнаны басып алып, Иранды Ауғанстанға қосып, өзін Ғазнаның сұлта-
ны деп жариялайды. Алыптегіннен кейін оның саясатын Сәбіктегін (977-997) жүргізеді. Бұл да әуелде бәндетүркі еді. Сәбіктегін Орта Азияның оңтүстік аудандарын басып алады. Ғазнаның күшейген заманы - Сәбіктегіннің баласы Махмұд сұлтанның (998-1030) тұсы. Хорезмнің тынышын алған осы Махмұд болатын.
Махмұд айлакер, соғысқұмар, қанішер болған. Діндарсып, мұсылманшылықты желек еткен. Мешіт пен медресе салдырып, оларды алтынмен әшекейлеткен. Ғазнаны сырлы дуалдармен қоршатып, сыртынан ор қаздырып,бекініске
айналдырған. «Қобыланды батырда» айтылатын «Қазанның сырлы қаласы» осы Ғазна болуға тиіс.
Махмұд дінді нығайтуды сылтау етіп, көрші елдерге көптеген қанды жорықтар жасайды, оларды «ғазауат» -«дін үшін соғыс» деп жариялайды. Орта Азияға бес-алты рет келіп, қияттықтар мен көшпелі қыпшақтарды шауып
кетеді, ал іргесіндегі Үндістанның оңтүстік-батыс облыстарына 17 рет ойран салады. Махмұд бұл елдердің жерін басып алмайды, мал-мүліктерін, асыл бұйымдарын тонап алады, адамдарын айдап әкетіп, құлдыққа сатқызып отырады. XI ғасырда өмір сүрген парсы тарихшысы Гардизидің келтірген бір мағлұматы бойынша Махмұд 1018 жылы Үндістанның Қанауджа облысынан 350 піл,53 мың құл, жалпы құны 20 миллион дирхем алтын мен күміс алып қайтқан (дирхем -күміс ақша, алтын есебімен 25тиын). Ғазнаның мешітіндегі алтындар осылай жиналған. Бағдат халифы Қадыр Махмұдқа «ямин әд-
дәула уә әмин әл-миллә» - «мемлекеттің оң қолы, діни қауымның сенген адамы» деген атақ береді. Әрине, «ол-жадан» халифқа да «сыбаға» жіберіліп тұрғандығында сөз жок.
Ғазнауилардың жорықтары көптеген халықтардың тарихында өзінің қанды іздерін қалдырған, әр түрлі ертегілер мен аңыздар тудырған, Осылардың біреуін келтірейік.
«Бір күні Махмұд сұлтан өзінің Қожа. Хасан деген уәзірімен ит жүгіртіп, құс салып келе, жатады. Олар шықылықтап отырған екі укіні көреді. Сұлтаң уәзірінен:«Бұлар не деп отыр?» - деп сұрайды. Сонда уәзір былай дейді:«Үкінің бірінің ұлы, екіншісінің қызы бар екен. Сол жөнінде сөйлесіп отыр, құда болмақшы.
Қызы бар үкі қалың малға түтіні сөніп, шаңырағы ортасына түскен он мың үй сұрады. Ұлы бар үкі қуанып қалды, ол: «ой, тәйір-ай, сол ма, Махмұд сұлтан аман болса,он мың түгіл жүз мың шаңырақ ортасыпа түсіп, адыра қалар» деді, содан кейін бата қылысып, қол алысты».«Әд-дәуланың» сиқы шынында да осындай еді.
Махмұд Хорезмді соғыссыз қаратып алуды көздейді.Осы мақсатпен ол 1007 жылы Мамунның ағасы Әлиге қарындасын, 1015 жылы Мамунның өзіне қызын береді. Алайда Мамун Хорезмнің тәуелсіздігің жойғысы келмейді. Оған Бирунидің айтарлықтай ықпалы болады.
Осы кезде таққа таласқан шонжарлар Мамунды өлтіреді. «Күйеу баламды өлтірді» деген сылтаумен Махмұд бүкіл Хорезмді астан-кестен етеді. Бірақ көзі тірісінде Мамун өз сарайындағы ғалымдарға былай деген екен: «Махмұд сендерді Ғазнаға жібер деп жатыр. Менде оның жарлығын өзгертерлік дәрмен қалмады. Өз қолымнан сендерді ұстап бергім келмейді. Сондықтан Ғазнаға баруды қаламайтындарың өз жолдарыңды табыңдар». Ибн Сина, Мәссих тағы басқалар Хорезмнен қашып, ел кезіп кетеді. Кейін Махмұд Ибн Синаны 15 жыл іздетеді, бірақ қолына түсіре алмайды. Хорезмнен кетпеген Бируни, әл-Хұммар, ибн Ирак қолға түседі. Бұларды Махмұдтың жендеттері тұтқындап, Ғазнаға айдап әкетеді. Бирунидің қалған өмірі негізінен алғанда осы Ғазнада өтеді.
Ғазнаға тұтқындап әкелгенімен, Бируниді өлтіруге немесе құлдыққа сатқызуға Махмұдтың батылы бармайды, тек алты ай түрмеде отырғызып шығарады. Ғалымды қолдаушылар көп болады. Екінші жағынан Махмұд Бируниді өз мақсатына пайдалануды көздейді.
Алтынмен аптатып, күміспен күптетіп мешіт салдырған, Үндістаннан Кавказға, Арал теңізінен Үңді мұхитына дейінгі жерлерді қанға бояған сұлтан өзінің зұлымдықтарын дәріптейтін, оны келешек ұрпақтарға «үлгі» етіп тарихта қалдыратын кітаптар жаздыруды ойлайды.
Ал Махмұдты сарайындағы ақын Үнсури мен тарихшы Утбидің жазғандары қанағаттандырмайды. Бұл үшін Махмұд данышпан ақын Әбілқасым Фердаусиді шақыртып алып, «патшаға лайықты» кітап жазуды тапсырады.
Дүние жүзіне әйгілі «Шаһнама» дастаны осылай туады. Бірақ онда ертедегі батырлардың ерліктері, ескілікті аңыздар, достық пен махаббат, әділеттік пен адамгершілік жырланады, Махмұдты мадақтайтын бір ауыз да өлең болмайды. «Шаһнаманы» баяндау бұл мақаланың мақсаты емес. Ол жөнінде айта кетерлік қысқаша мағлұматтар төмендегідей. Парсыша «шаһ» -«патша»,
«нәма» - «кітап». Шығарманың аты «Патшалар кітабы»болады. Онда ежелгі Иран мен Тұранның көптеген патшалары мен батырлары айтылады. Көлем жағынан алғанда Фердаусидің дастанын «кітаптар патшасы» деуге де болады, ол 135 мың жолдық өлеңнен құралған. Фердаусиге дейін мұндай үлкен дастан жазған ақын тарихта болған емес. Ақын өшпес кітабын 30 жыл жазып,
Махмұдқа ұсынған. «Шаһнамаға» көңілі толмаған сұлтан, авторды мазақ етіп, болмашы «сыйлық» жіберген.Фердауси «сыйлықтан» бас тартқан. Оған ашуланған Махмұд ақынды асау пілге тепкілетіп өлтірмек болған.Фердауси қартайған шағында бірнеше жыл қашып жүріп, өз ауылында өлген. Көпшіліктің зиратына көмуге рұқсат етілмегендіктен, оның денесі өз бақшасында жер-ленген.
Махмұдтың үмітін Бируни де ақтамайды, ол да сұлтанды мақтайтын кітап жазбайды. Мүмкіндігі болған кезде өзінің ғылымымен шұғылдана береді. Тұрмысы нашарлап, мұқтаждық құрсауына түскен ғалымды дүниеге қызықтырып өзіне жақындатып алмақшы болған Махмұд Бируни үшін пілге артып, алтын мен күмістен сыйлық жібереді. Бірақ Бируни сыйлықты алмайды. Ол былай деп жазады: «Күмістің кететінін, ғылымның қалатынын жұрттың бәрі біледі. Мен ақыл парасатынан тая алмаймын, аз күндік, алдамыш жылтыр тасқа даңғыл жолынан аумайтын мәңгілік білімімді ешқашан да сата алмаймын».
Хорезмнің халқын қойдай қырып, қозыдай шулатқан,қыздары мен жігіттерін Дербенттің базарында 3 дирхемнен сатқызған, өзін Ғазнаға еріксіз айдап әкелген зұлым Махмұдтың қанды қолынан Бируни сияқты ұлы ғалым сыйлық алуға тиіс емес еді. Ондай сыйлықты алу - Отанын сату, Отанына опасыздық етумен бірдей болатын. Бируниді айтқанына көндіріп, айдағанына жүргізе алмаған сұлтан қатты ызаланады. Ақыры бір күні оны биік үйдің төбесінен лақтыртып өлтіруге әмір етеді. Бірақ үй төбесінен құлағанда Бируни тірі қалады да, тек қана шынашағының буыны шығып кетеді, өйткені жақсы ниеттегі, тілеулес адамдар оның түсетін жеріне дереу жас шөп, мақта, көрпе жастық үйіп тастайды. Уәзірлер сұлтанға: «Ажалы жоқ екен, Бируни тірі қалды, бірақ мертікті» деп барады. Осыдан кейін «тағдыр», «ажал» дегендерге қатты сенетін топас Махмұдтың амалы таусылады.
Бируни ғазнауилардың қолында 30 жыл болады. Ол еліне барса, қалған халықты ұйымдастырып бүлік шығарады деген қауіппен Хорезмге қайтарылмайды, жер аударылған адам есебінде ұсталады. Сұлтаннан рұқсаталып, бес-алты жыл Үндістанда тұрады. Ғазнаның тыңшылары оны әрдайым бақылап, аңдып жүреді. Академик В. В. Бартольдтің келтірген бір дерегіне қарағанда Махмұд өзінің туған баласы Масғұтты да тыңшыларға аңдытып қойған. Масғұт анда-санда Бирунимен әңгімелесіп, оның әр түрлі мәселелер жөніндегі пікірлерін біліп отырады екен.
Айдауда болса да, Бирунидің Ғазнада және Үндістанда тұрған жылдары жемісті болады. Ол осы кезде көптеген ғылыми еңбектер жазып тастайды. Ғалым елуге келгенде Үндістанның ғылыми және әдеби тілі болған санскрит тілін үйренеді (оған дейін хорезм, парсы, араб,еврей, грек тілдерін білген). Үнді ғалымдары Бируниге зор құрмет көрсетіп, құшақ жая қарсы алады. Бұған бір жағынан Бирунидің жеке басының адамгершілігі себеп болса, екінші жағынан Ғазнаның тұтқыны екендігі себеп болады. Махмұд үнділерді жыл сайын шауып, олардың да титығына жеткен болатын, сондықтан оның жәбірлеген адамдары үнділердің мұңдасы болып есептелетін.
Үндістан - мәдениеті өте ерте заманда басталған ел.Оның өз тұсында озық ғылымы, әсіресе астрономиясы мен математикасы болатын. Ежелгі Үндістанның Ариабхатта, Варахамихира, Павлис, Брамагупта және тағы басқа да ғалымдары математика мен астрономияда өздерінің өшпес іздерін қалдырған. Қазіргі қолданылып жүрген цифрлар мен шахмат ойынын үнділер шығарған.
Бируни үнді ғылымының үздік табыстарын меңгереді, халқының тарихын, әдет-ғұрыптарын, күнтізбесін зерттейді. Мұның нәтижесінде «Үндістан» атты әйгілі кітап жазады. Орта Азияның, араб елдерінің, Европаның ғалымдары үнді мәдениетінің табыстарымен Бируни еңбектері арқылы танысады. Екінші жағынан Бируни үнді ғалымдарын гректер мен арабтардың ғылымымен қаруландырады: ол Евклидтің «Негіздерін», Птолемейдің«Альмагестін» және өзінің астролябия жөніндегі кітабын санскрит тіліне аударып береді. Соның арқасында үнділер геометрия мен астрономияның дүние жүзілік кең жолына шығады.
Кейбір буржуазиялық оқымыстылар (А.Мюллер,С.Броккельман,А. Крымский т. б.) Махмұдты дәріптеп,Фердауси мен Бирунидің тарихи ролін төмендетуге тырысады. Олардың баяндауынша, Махмұд сауатты болған, араб және парсы тілдерін білген, «ислам қылышын шапқан», төңірегіне ақындар мен ғалымдарды жинаған тәуір адам. Махмұд Фердаусиге Тұран батырларын дәрменсіз етіп көрсетіп, Иран батырларын асыра жырлағандығы үшін наразы болған-мыс. Бұлай баяндау тарихи шындықты бұрмалау болып табылады. Махмұд сұлтан ешуақытта Тұран елінің намысын жыртқан емес, қайта оны қанға бояған. Өзінің ана тілі - ескі түркі тілін де ұмытқан. Ол Бируниді Ғазнаға қамқорлық жасап, «ғылыми зерттеулер жүргізуіне жағдай туғызу үшін» айдап апарған жоқ. Бируни Үндістанда тұрғанда Махмұдтың «барлаушысы немесе тыңшысы» болған жоқ.Бұлардың бәрі сандырақ. Фердауси мен Бирунидің өз заманының ұлы азаматтары болғандығын, ал Махмұдтың хан тағына мінген қарақшы екендігін тарихи документтер, әсіресе иран тарихшысы Әбілфазыл Бейхаки (1077 жылы өлген) мен XIII ғасырдың басында өмір сурген араб саяхатшысы Якут Хомавидің еңбектері толық дәлелдейді. Бейхаки Масғұт сұлтанның хатшысы болған,ол ғазнауилар жайында 30 кітап жазып калдырған.
1030 жылы Махмұд өледі. Ол орнына баласы Масғұтты қалдырмай, өзі сияқты бір жексұрынды тағайындап кетеді. Одан тахты Масғұт тартып алады. Масғұт тұсында Бирунидің тұрмысы едәуір жақсарып, еңсесі көтеріледі. Ол 1034 жылы Хорезмдегі еліне келіп қайтады. Масғұттың көрсеткен қамқорлығына жауап ретінде иғалым «Масғұт таблицалары» атты көлемді еңбек жазып шығарады. Алайда Масғұт он-ақ жыл сұлтан болады, оны 1041 жылы өзінің інісі өлтіреді. Осы қарбалас кезінде Түрікменстанды мекендеген шапқыншылар - сәлжүк түріктері Ғазна әскерлерін талқандап, Үндістаннан
Орта Шығысқа дейінгі елдерді басып алады. Сәлжүктердің ұлан-байтақ мемлекеті құрылады, Ғазна мемлекеті 1044 жылдан бастап Азияның саяси картасынан сызылып қалады. Ғазна қаласы тұрған Сүлеймен тауларының
бөктерлері сәлжүктерге бағынған ұсақ облыстардың біріне айналады. 1048 жылғы 13 желтоқсанда, Масғұттың баласы Маудуттың сарайында, данышпан ғалым және ойшыл Әбурайхан Бируни дүние салады. Оның сүйегі сол Ғазна қаласында зор құрметпен жерленеді.
Бирунидің ғылыми еңбектері
Бирунидің ғылыми мұрасы ұшан-теңіз. Олардың бірсыпырасы бізге жетпеген, ал сақталып қалған шығармаларының көпшілігі жиналып жарияланбаған. Ғылымның Бируни қарастырған салаларын тізіп шығудан гөрі оның назарынан тыс қалған бірен-саран мәселелерді айту оңайырақ болар еді. Қаламынан 150 кітап туған қайраткердің еңбектерін бір мақалада баяндап шығу мүмкін емес.Сондықтан оның шығармаларын қысқаша ғана шолып
өтеміз.
Бируни еңбектерінің дені астрономияға арналған, ғалым бұл саладан 45 кітап жазған: «Қометалар», «Ай фазаларын зерттеу», «Жыл мезгілдері мен ауа райының байланысы», «Ферғанидің астрономиялық зерттеулері»,
«Евклидтің еңбектері жөніндегі ескертпелер», «Хорезмидің астрономиялық еңбектері», «Птолемей астрономиясына ескертпелер», «Аристотель мен Галеннің еңбектеріндегі алғашқы қозғалыс туралы», «Астрономияның
негізгі қағидаларын талдау кітабы», «Масғұт таблицалары» тағы басқалар.
«Астрономияның негізгі қағидаларын талдау кітабы» — «Китаб әл-Тафхим әл-әуаил санаат әт-Тәнджим» - ғалымның ірі еңбектерінің бірі, автор оны Ғаз-
нада, 1029-1034 жылдары жазған. Айдауда жүріп, елін сағынған ғалым «Талдау кітабын» өзінің Хорезмде қалған Хасан деген досының Райхан атты қызына арнаған.Түпнұсқасы парсы тілінде жазылған, көлемі 10 баспа табақ. Кітап мынадай 4 бөлімнен құралған: астрономия (140 параграф), астролябия (22 параграф), геометрия (71 параграф), арифметика (47 параграф). Түпнұсқаның
1239 жылы көшірілген арабша аудармасы Өзбекстан Ғылым академиясының Шығыс қолжазбалары институтында сақтаулы. Оның бір нұсқасы 1934 жылы арабша және ағылшын тіліне аударылып, Лондонда жарияланған.
Қысқаша «Масғұт таблицалары» делінетін кітаптың толық аты: «Әл-канон әл-Масғұди фил-хайа уәл-нұджум». Ол 1030 жылы жазылып аяқталған, 11 бөлімнен құралады. Бірінші бөлімде белгілі халықтардың календарьларындағы күндер, айлар және жылдар айтылады,екінші бөлімде әр түрлі халықтардың жыл санау жүйелері мен дүние жүзілік тарихи оқиғалардың ежелгі заманнан бастап 1030 жылға дейінгі хронологиялық көрсеткіштері келтіріледі, үшінші бөлімінде - тригонометрияның негіздері, одан кейінгі бөлімдерде астрономия мәселелері баяндалады. «Таблицалардың» қолжазбалары Берлиннің, Лондонның, Оксфордтың, Делидің кітапханаларында сақталған.
Бирунидің түсіндіруінше жұлдыздар сансыз көп, бірақ олардың көпшілігі бізге көрінбейді. Жай көзге көрінетін 1017 жұлдыз бар, жарықтығына қарай олар алты класқа бөлінеді. Бірінші класқа жататын ең жарық жұлдыздар-
дың саны -15, одан гөрі көмескілеу екінші кластың жұлдыздары - 45, үшінші класта - 207, төртінші класта -475, бесінші класта — 218, алтыншы класта -57. Бұлардың аспан күмбезіндегі орындары мен туатын уақыттары көрсетілген. Бірінші класқа жататын жұлдыздар: Әлдебаран, Бетельгейзе, Сүмбіле, Арктур тағы басқалар. Жұлдыздарды бұлай баяндағанда Бируни ежелгі грек астрономдары Гиппарх пен Птолемейдің еңбектеріне сүйенген.
Астрономияда ғасырлар бойы шешілмей келген зор талас тудырған мәселе - Жер мен Қүннің қозғалысы.Пифагордың шәкірттері Күн орталықта болады, оны Жер айналып жүреді деп түсіндірген. Бұл теорияны гелиоцентризм дейді. Птолемей ілімі бойынша орталықта Жер тұрады, Қүн Жерді айналып жүреді. Соңғы теория геоцентризм деп аталады. Гелиоцентризмді Брамагупта қолдаған. Дін кітаптарында (інжіл, құран т.б.) геоцентризм орын алған. Бируни діни түсініктерден бастартып, гелиоцентризмді жақтайды, Қүнді Жер айналып сүреді деп үйретеді. Бұл теорияның дұрыстығын Бируниден 500 жыл кейін поляк астрономы Николай Қоперник (1473-1543) дәлелдеді.
Бируни әлемдегі заттардың біріне бірінің тартылуы туралы мәселемен де шұғылданған. Оның тартылыс жайындағы негізгі пікірлері Ибн Сина мен айтысында баяндалған. Айтыста Бируни Ибн Синаға: «Дүниедегі заттардың бәрі бірдей неліктен жерге қарай ұмтылады?» деген сұрақ қояды. Ибн Сина: «Ол бекер, заттардың бәрі бірдей жерге қарай ұмтылмайды, мәселен оттың жалыны мен түтіні аспанға қарай ұмтылады» деп жауап қайырады. «Оның қате,- дейді Бируни, - жалын мен түтіннің көтерілуі суық ауа мен жылы ауаның қозғалысынан болады. Жоғарыдағы ауа мен төмендегі ауаның
температурасы бірдей болса, жалын мен түтін көтерілмес еді. Барлық заттар Жердің центріне тартылады, бірінің тез, бірінің баяу құлауы ауаның кедергісінен болады». Бұл айтыс Бирунидің «Табиғаттың он сегіз сыры»
атты кітабында келтірілген. Кітап 1946 жылы парсы тілінде Теһеранда, 1950 жылы өзбек тілінде Ташкентте басылған. Заттардың Жерге тартылу заңын итальян ғалымы Галилей (1564-1642), ал бүкіләлемдік тартылыс заңын ағылшын ғалымы Ньютон (1643-1727) Бируниден алты-жеті ғасыр соң тапқан.
Бируни бізге жеткен еңбектерінде «Астрономия кілті» атты кітап жазғанын айтады. Бірақ бұл кітапты ғалымдардың ешқайсысы сол кездің өзінде қолдарына түсіре алмаған. Кейбір зерттеушілердің топшылауынша «Астрономия кілті» Махмұдқа қарсы жазылған және діни түсініктерді батыл әшкерелеген, сондықтан Махмұдтың әмірімен әдейі жойылған. Шынында да солай болса керек.
Астрономияны меңгеру үшін математиканы, әсіресе оның тригонометрия делінетін саласын, жақсы білу керек. Бирунидің тригонометриядан қалдырған мұралары негізінен алғанда «Масғұт таблицаларының» үшінші бөлімінде Нахичеваньның, Тавриздің, Ғазнаның тағы басқа қалалардың географиялық бойлықтары мен ендіктері келтірілген. Бұл бойлықтар мен ендіктер зор дәлдікпен табылған. Бирунидің ендіктерді есептеп шығару әдісін Дания астрономы Тихо Браге (1546-1601) XVI ғасырда тапқан. «Масғұт таблицаларында» келтірілген схемалық картада Азия, Африка жәие Европа көрсетілген (Америка, Австралия, Антарктида бертін ашылған болатын).
Бирунидің басқа шығармаларында бұл жерлер бірсыдырғы толық айтылады. Одарда таулардың, өзендердің, көлдердің, шөлдердің, мемлекеттердің, халықтардың аттары дәлірек келтіріледі.
Бирунидің географиясы геологиямен байланысып отырады. Оның геология мен гидрографиядан жазған көрнекті еңбектерінің бірі –«Ел қоныстанған жерлердің шекараларын баяндау және олардың ара қашықтықтарын анықтау» («Тахдид нахаят») атты кітабы. Бұл кітаптың автордың өз қолымен жазған араб тіліндегі жалғыз данасы қазір Түркияда, «Сұлтан Фатих» кітапханасында.
«Тахдид нахаят» Жердің дамуын ғылым жолымен баяндайды, діни түсініктерге мүлде қайшы келеді. «Теңізқұрылыққа көшіп, құрылық теңізге айналып отырады,-дейді Бируни. Егер бұл ауысу адамзаттан бұрын болса, оны жұрт білмейді. Адам баласьі өмір сүрген кезде болса, ұзақ уақыт өткендіктен ұмытылады. Солардың бірі - Араб шөлі. Ол бұрын теңіз болған, кейін құрып
шөлге айналған. Құдық қазғанда шығатын қалдықтар бұл пікірді әбден дәлелдейді. Теңіздің мұндай іздері біздің жерімізде де бар. Джурджан мен Хорезм аралығындағы құмды шөлден құдық қазғанда ішінде балықтың
қанаты көрініп тұратын әр түрлі жылтырауық тастар шығады. Олар ертеде шөлдің орнында көлдің немесе теңіздің болғандығының өлі куәлары. Теңіз суалғанда оның орнында көл қалған. Жойқын, яғни Балх өзені(Амудария) Хазар, яғни Гүрген (Каспий) теңізіне құйған. Кейін Жойқын өзені жолын өзгертіп, Хорезм көліне (Арал теңізіне) құятын болған».
Жер бедерінің бұлай өзгеруі жөніндегі теорияны Европада итальян ғалымы Леонардо да Винчи (1452-1519) ұсынған. Винчидің Бируни еңбектерін оқуы
мүмкін.
Бируни көптеген жерлердің геологиялық тарихын,өзендер мен көлдердегі судың жыл ішіндегі кірісі мен шығысын есептейді. Тіпті Мысырдағы Ніл мен Үндіетандағы Ганга өзендерін де сипаттап береді.
Бируни минералогиядан да бір сыпыра мұра қалдырған. Олардан бізге әзірше белгілісі — ғалымның өлер алдында (1048 жылы) жазған «Асыл тастар» атты кітабы.
Бұл кітаптың бір данасы Испанияның Эскуриал қаласындағы кітапханада, екінші бір данасы Үндістанның Хайдарабад қаласындағы кітапханада сақталған. Хайдарабадтағы нұсқасы бойынша Сирия ғалымы Хашими 1933 жылы Бонн университетінде (Батыс Германия) докторлық диссертация қорғаған. Диссертация 1935 жылы неміс тілінде басылып шыққан. Ал 1937 жылы Хайдарабадта араб тілінде «Асыл тастардың» өзі жарияланған.
Көлемі 18 баспа табақ.
«Асыл тастар» екі бөлімнен кұралған. Бірінші бөлімде 36 тарау, екінші бөлімде 12 тарау бар. Кітапта 14 түрлі асыл тас (жауһар, гәуһар, алмас, кәраба, меруерт,маржан, інжу т. б.) айтылған. Бұлар жөнінде сол кездегі мағлұматтар толық келтірілген. Мысалы, бір ғана меруерт туралы тарауда мынадай мәселелер баяндалған:
1) меруерттің физикалық және оптикалық қасиеттері;
2) меруерттің әр түрлі тілдердегі атаулары (араб, парсы, үнді, сирия, грек, латын тілдерінде); 3) меруерттің табиғатта пайда болуы; 4) меруерт болатын теңіздер мен мұхиттар; 5) меруерттің бағасы; 6) меруертті іске ұқсату; 7) меруерт шығатын жерлер; 
судан меруерт алынатын маусымдар; 9) меруертті су астынан алып шығу әдісі; 10) меруерт жайындағы халық арасындағы
аңыздар.
3) Асыл тастарды Бируни түсіне қарай алтыға бөледі:қызыл, сары, жасыл, көк, ақ және қара тастар. Бұлардың әрқайсысы дербес кластарға ажыратылады. Мәселен, ҚЫЗыл т а с т а р: қан қызыл, алқызыл, жалын қызыл,күңгірт қызыл т. б.- барлығы он түрлі; с а р ы т а с т а р: алтын сары, лимон сары, бал сары т.б.- барлығы
6 түрлі, жасыл тастар: шөп түстес жасыл, тоты түстес жасыл, жуа түстес жасыл т. б — 8 түрлі; көк т а ст а р: күл түстес, аспан түстес, сүрме түстес т. б,-9 түрлі. Күл түстес тасты қазақтар көбінесе «есек тас»дейді.
4) Кітапта Орта Азияның мұнай, асбест, тау шынысы,ашудас, мүсәтір, тотияйын, сынап, темір, мыс, алтын шығатын жерлері, Арменияда тау шынысы, Балтық теңізінде кәраба өндірілетіндігі айтылған. Асыл тастар халықаралық сауданың аса маңызды товарлары ретінде сипатталған.
5) Ертеде асыл тастар әлеуметтік өмірде елеулі орын алған. Олардың кейбіреулерінің дербес тарихы болады.
Мәселен, Москваның Минералогиялық музейіндегі«Шаһ» деп аталатын гәуһар тас XVI ғасырда Үндістан жерінен табылған. 1591 жылы оған Бұрхан-шаһ өзінің атын жаздырып алған (асыл тастарға таңба түсіру өте қиын болады). Талай патшаларды таластырып, әр түрлі соғыстарға себепкер болып, XIX ғасырдың басында «Шаһ» тасы Иранға келген. 1829 жылы Иранның реакдияшыл топтары Россияның Теһерандағы елшісі, атақты жазушы А. С. Грибоедовты өлтірген. Грибоедовтың «құны» ретінде әлгі тасты Иран шаһының баласы Қысырау мырза орыс патшасына әкеліп берген. «Шаһ» содан бері Россияда. Осыншама тарихы бар тастың көлемі жүгерінің дәніндей-ақ.
6) Асыл тастардың құндыларының бірі - кәраба. Ол жөнінде Бируни былай дейді: «Шығыс түркілері қәрабаға, әсіресе оның түсі ажарлы ірі кесектеріне әуес келеді.Оны хұтыппен қатар бағалайды. Қытай кәрабасын ұрым
кәрабасынан төмен дегі санайды. Түркілер кәраба моншақтары қадалған адамға көз тимейді дейді... Кәрабаның әрекеті атынан-ақ мәлім болып тұр, ол сабан қиқымы мен шаш талшықтарын тартады. Кәрабаны ұрымша электрон немесе адамантус дейді, сирия тілінде дікінә деп те, хаянуфр деп те айтады».
7) Бұл арада сөз болып отырған шығыс түркілері.
кыпшактар, кырғыздар, түрікмендер және ұйғырлар. Хұтып - тұмсығында жалғыз мүйізі болатын хайуан - мүйіз тұмсық, орысша носорог. Хұтыптың мүйізі де хұтып делінеді. Ұрым - соңғы дәуірдегі Рим империясы. Қытай кәрабасы - Бирма жерінде өндіріліп, Қытайдың Инь-Чжу облысында сатылатын кәраба. Қазақтың «інжу» деген сөзі осы облыстың атынан шыққан. Қазақша
«кәраба» болып кеткен сөздің түпкі тегі — «кәһруба» деген ескі парс.ы сөзі. «Қәһ» - «сабан», «руба» - «ұры».Сонда «кәраба» - «сабан ұрлаушы» болады. Бұлай аталуының себебі - шашқа немесе теріге үйкегенде кәрабаның зарядталып, сабан қиқымдарын, қылшықты,құстың мамығын өзіне қарай тартатындығы. Қәраба грекше «электрон» делінген, оның тарту қасиеті электр-
лік қасиет деп аталған. Қазіргі ғылым мен техникадагы «электр» деген сөздің тегі де осы кәраба атынан шыққан.
9) Қәрабаны қазір көбінесе янтарь дейді, ол алтын бұйымдардың магазиндерінде моншақ ретінде сатылады. Ежелгі славян тілінде оны «алатырь» немесе «латырь» деген, литван тілінде «латрас», магынасы — «қарақшы». «Электрон» сөзі осы «алатырьдан» шыққан болу керек.
10) Қәраба — бұдан миллиондаган жыл бұрын пайда болған, ол таулар бұзылып, жер жарылган кезде Жер қойнына түсіп, құм мен топырақтың астында қалып, иленіп, тасқа айналған ағаштардың шайыры. Тас көмір
де сондай ертедегі ағаштардың қалдығы. Қейбір кәрабалардың ішінде оралып қалған қоңыз, шыбын, маса, көбелек, инелік болады. Ондай кәрабалар қымбат бағаланады. Дүние жүзінде кәрабаның ең көп шығатын жері -Балтық теңізінің оңтүстік жағасы.
11) Қәрабаға байланысты бір тарихи мағлұматқа тоқталып өтейік. Бірінші Петр патша Германиядан көптеген кәраба әкелген. Екінші Екатерина өзіне сарай салдырып, оны асыл тастармен әшекейлеткен. Петрдің кәрабаларымен жеке бір залды жабдықтатқан. Зал «кәраба бөлмесі» деп аталған. Дүние жүзінде теңдесі жоқ кәраба бөлмесінде жалпы құны алтын есебімен бндаған миллион
сом тұратын кәраба кесектері мен кәрабадан жасалған бұйымдар тұрған. Совет үкіметі Екатерина сарайын музейге айналдырған, музей Ленинград лсанындағы Пушкин қаласында (бұрынғы Патша селосы).
12) Соғыс кезінде, 1942 жылы, Гитлердің қанды қол сыбайласы Геринг кәраба бөлмесіндегі моншақтарды Кенигсберг қаласына (қазіргі Калининград) алдырган. Жеке өзі пайдаланып кету мақсатымен, оларды Гитлерге де білдірмеген. 1944 жылға дейін бес машинаға жүк болған кәрабаларды Кенигсберг музейінің астындағы құпия қоймада сақтатқан. Фашистік Германия әбден жеңіле бастағанда Геринг әлгі моншақтарды қоймадан шығартып, басқа жерге тықтырған. Содан кейін кәрабаларды білетін және оларды тығуға қатынасқан музей қызметкерлері мен СС солдаттарын семьяларымен жинатып
алып, түгел аттырып тастаған. Кәраба бөлмесінің осы бұйымдары 20 жыл бойы ізделінуде. Ол туралы азынаулақ деректер болғанымен, бұйымдар әлі табылған
жоқ.
13) Өмірінің соңғы жылдарында Бируни ботаника және медицина мәселелерімен де шұғылданған. Өсімдіктер тіршілігін зерттеген. Табиғаттағы гүлдердің 3, 4, 5, 6 және 18 желекті ғана болатындығын, ал 7, 9, 11 желекті
гүлдердің мүлде болмайтындығын айтқан. Кейбір дәрілік шөптерді сипаттаған. Баланың қолсыз немесе аяқсыз дімкар болып туу себептерін баяндаған. Өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің дамуы жөнінде XIX ғасырда Дарвин белгілеген табиғи сұрыпталу идеясына келген.
14) Бируни тіл біліміне де елеулі үлес қосқан. Көптеген тілдерді білген ұлы ғалым әр түрлі тілдердің арасындағы байланыстарды аңғарған. Ғылыми терминдерді ол өз еңбектерінде бес-алты тілде келтіріп, мағыналарын түсіндіріп отырады. «Әрбір халық,- дейді Бируни,-
15) өз тілін әдемі деп есептейді, өйткені ол соған дағдыланып кеткен, өз тілін өз қажетіне жаратады.» Ғалымның пікірінше тілдерді «жақсы тіл», «жаман тіл» деп бөлуге болмайды, тілдердің бірінен бірінің артықшылығы жоқ.
16) Сондықтан ұлттар мен халықтардың да бірінен бірінің артықшылығы жоқ, адам баласының бәрі бірдей.
17) Бирунидің тұсында араб тілі халықаралық ғылым тілі болған, ғылыми шығармалар сол тілде жазылған. Бируни де еңбектерінің көпшілігін араб тілінде жазған.Ол араб тілін құранның тілі ретінде пайдаланбай, ғылым тілі ретінде пайдаланады. «Қазір дүние жүзіндегі ғылымның бәрі араб тіліне түсірілген» дейді ғалым.
Бируни халық жырларын қатты қадірлеген, өзі де өлеңдер жазған. Оның шығармаларында 200 ақынның өлеңдерінен үзінділер келтірілген.
Бируни еңбектерінің шыңы — «Ескерткіштер» мен «Үндістан». Бұларға жеке тоқталуды мақұл көреміз.
«Ескерткіштер» мен «Үндістан»
Қысқаша «Ескерткіштер» деп аталатын кітап - Бирунидің есімін ғылым тарихында мәңгі қалдырған зор еңбек. Оның араб тіліндегі толық аты: «Қитаб әл-Әсәр әл-Бақия әл-Құрын әл-Хакия». Қазақ тіліне аударғанда:
«Бұрынғылардан қалған іздер, бізге жеткен сөздер» болады. «Ескерткіштердің» дүние жүзінде үш нұсқасы сақталған, олар Лейпциг, Стамбул және Санкт – Петербург қалаларында. Лейпциг нұсқасын белгілі неміс ғалымы Э. Захау 1878 жылы Лейпцигте неміс тіліне, 1879 жылы Лондонда ағылшын тіліне аударып жариялаған. Бұларға қосымша ретінде арабша түпнұсқасы да басылған.
Захау кітаптың атын «Ежелгі шығыс халықтарының хронологиясы» деген. Бұл аудармаларды оқыған европалық ғалымдар жаңа бір дүниеге келгендей болған. Осыдан кейін Бируни еңбектерін жинастыру, аудару, олардызерттеу науқанға айналған.
1923 жылы «Ескерткіштер» Лейпцигте екінші рет басылған. Бұларды пайдаланып, Иран ғалымы Ә. Сиришти1943 жылы Теһеранда парсыша аудармасын жариялаған. Фюк пен Гарберс Стамбулдағы нұсқасын неміс тіліне
аударып, 1951 жылы бастырып шығарған. Санкт – Петербург нұсқасы «Ескерткіштердің» ең толық және ең ерте көшірілген (XIII ғасырда) нұсқасы. Оны 1957 жылы Өзбек Ғылым академиясы орыс тіліне аудартып (аударушы М. А. Салье), «Памятники минувших поколений» деген атпен Ташкентте бастырып шығарды.
«Ескерткіштер» 21 тараудан құралған. Көлемі 60 баспа табақ. Шығарманың негізгі арқауы ретінде ежелгі халықтардың уақытты есептеу жүйелері - күнтізбе алынған, Автор ежелгі мысырлықтардың, вавилондықтардың, еврейлердің, римдіктердің, гректердің, исламнан бұрынғы арабтардың, исламнан кейінгі арабтардың, парсылардың, үнділердің, соғдалықтардың, хорезмдіктердің, түркілердің тағы басқа көптеген халықтардың календарьларын талдап шығады. Календарьлар жөнінде жалаң пікір айтылмайды, олар білімдік маңызы бар жалпы сипаттаманың басты бөлімі болып отырады.
